[नेपाल सरकार, शिक्षा मन्त्रालय पाठ्यक्रम विकास केन्द्रले निर्धारण गरेको आधारभूत तहको
पाठ्यक्रमअनुसार तयार गरिएको अतिरिक्त पाठ्य सामग्री]
आधारभूत पुमा व्याकरण
(दुम्सिवाकुक्)
लेखन तथा सम्पादन
गणेश पुमा चिन्तन
श्रीकुमार पुमा राई
खडग पुमा राई
परशु पुमा राई
खगिन्द्र पुमा राई
सजन पुमा राई
| पुस्तक | आधारभूत पुमा व्याकरण (दुम्सिवाकुक्) |
| भाषा | पुमा राई |
| लेखन तथा सम्पादन | गणेश पुमा चिन्तन |
| श्रीकुमार पुमा राई | |
| खडग पुमा राई | |
| परशु पुमा राई | |
| खगिन्द्र पुमा राई | |
| सजन पुमा राई | |
| सर्वाधिकार | लेखकमा |
| प्रकाशक | किरात पुमा राई तुप्खाबाङ्खाला, नेपाल |
| प्रथम संस्करण | २०७८ (एलेदोङ् ५०८२) |
| लेआउट/कभर | गणेश पुमा चिन्तन |
| मुद्रण | बागबजार छापाखाना, काठमाडौं |
| लेखकको लिखित स्वीकृति विना कुनै पनि प्रयोजनका लागि यस पुस्तकको पुरै वा आंशिक भाग हु-बहु प्रकाशन गर्न, परिवर्तन गरेर प्रकाशन गर्न, कुनै विद्युतीय साधन वा अन्य प्रविधिबाट अभिलेखवद्ध गर्न र प्रतिलिपि निकाल्न पाइने छैन । |
सोम इत्मा (समर्पण)
कसेत्लाम् मखुम् किना कुच्वाला मुयाङ्सो काचि मकोप्
खोन् किना कनाम्पक् इम्खादो मवाङ् किना मेन्इम्दा
तालो रकोङ ला कपि झारा होङ्छाचि, खोन् किना
अक्कु खिप्खाफेङ् कखिप् झारा
रकोङ होङ्छाचिदो ।
(बिहानै उठेर सुसेली हाल्दै काम सुरू गर्छन्
अनि बेलुका विस्तारामा ननिदाएसम्म
पुमा भाषा बोल्ने सबै मानिस
अनि यो पुस्तक अध्ययन गर्ने
सबै पाठकहरूमा)
लेखकीय
लोकतान्त्रिक नेपालको स्थापनापछि नेपालमा बोलिने सम्पूर्ण भाषाहरूलाई राष्ट्र भाषाको मान्यता दिइएको छ। नेपालमा लोकतन्त्र उदय भएको करीब डेड दशकपछि मात्र पुमा भाषीहरूमा भाषाप्रतिको मोह र माया जागेर आएको देखिन्छ।
विगतमा पनि पुमा समुदायमा आफ्नो भाषा, संस्कार प्रति अथाह प्रेम त थियो नै। तर एलेदोङ् ५०८० (वि.सं. २०७७) मा किरात पुमा राई तुप्खाबाङ्खालाको पहल र जन्तेढुङ्गा गाउँपालिकाको आर्थिक सहयोगमा पुमा भाषाको पहिलो पाठ्यक्रम र पाठ्यपुस्तक निर्माण भई जन्तेढुङ्गा गाउँपालिकाका विभिन्न विद्यालयहरूमा पठनपाठन सुरु भयो। त्यसपछि भने पुमा समुदायले आफ्नै भाषा, संस्कृतिलाई अथाह प्रेम गर्दो रहेछ भन्ने तथ्य प्रमाणित भयो।
त्यसो त वि.सं. २०६० सालदेखि करीब ५ वर्ष त्रिभुवन विश्वविद्यालयसँगको सहकार्यमा जर्मनीको लाइप्चिख् युनिभर्सिटीले पुमा भाषा तथा संस्कारको अनुसन्धान तथा डकुमेन्टेसन नगरेको होइन। तर समुदाय आफै जागरुक भएर आफ्नै भाषाको औपचारिक पठनपाठन गर्न गराउन अथक मेहनत गरेको यो पहिलो देखियो।
वि.सं. २०६४ सालदेखि नै पुमा भाषाको एक मात्र पत्रिका बुङ्वाफोपको प्रकाशन सुरु भएको थियो। यस पत्रिकाले पुमा समुदायको बाहुल्यता रहेको स्थान जन्तेढुङ्गा गाउँपालिकास्थित श्री पैयाटार प्राथमिक (आधारभूत) विद्यालयमा खुला कविता प्रतियोगिता समेत पुमा भाषामा गरेको थियो।
यसप्रकारका कार्यक्रम तथा बुङ्वाफोपको नियमित प्रकाशनबाट पुमा भाषाको प्रचारप्रसार र प्रयोग बढेको देखिन्छ। पुमा भाषाको एकमात्र पत्रिका बुङ्वाफोपको नियमित प्रकाशनका लागि चीरस्थायी कोष समेत स्थापना भएको छ। पुमा समुदायको आधिकारिक वेबसाइटको रूपमा https://pumarai.org सञ्चालनमा रहेको छ। त्यस्तै अनलाइन पुमा शब्दकोश https://pumadictionary.salappatech.com सार्वजनिक भएको छ।
आजको मितिसम्म पुमा भाषाका नाटक, उपन्यास, कविता, गीत तथा हाइकु सङ्ग्रहहरू पुमा भाषामा प्रकाशित भइसकेका छन्। आधारभूत पुमा शब्दकोश, बाङ्मासिवा, उपन्यास आदिको अध्ययनबाट पुमा भाषा लेखन र अध्ययनका लागि थप टेवा पुगिरहेको देखिन्छ।
विगत वर्षदेखि पुमा बाहुल्य रहेका स्थानीय तहमा पुमा भाषाको पाठ्यक्रम पाठ्यपुस्तक पठनपाठन सुरु गरेको परिप्रेक्ष्यलाई दृष्टिगत गर्दा अबको ४ वर्षभित्र पुमा समुदायका बालबालिकाले कक्षा ५ सम्मको एउटा विषयमा पुमा भाषाको शिक्षा औपचारिक रूपमा प्राप्त गर्न सक्नेछन्। यसो हुँदा पुमा समुदायका बालबालिकाले आफ्नै मातृभाषामा कम्तिमा एउटा विषयमा भए पनि शिक्षा लिने अहोभाग्य प्राप्त गर्नेछन्।
नेपाल सरकार, शिक्षा मन्त्रालय पाठ्यक्रम विकास केन्द्रले निर्धारण गरेको आधारभूत तहको पाठ्यक्रमअनुसार पुस्तक तयार गरिएको छ। यसबाट सम्बन्धित शिक्षक तथा विद्यार्थीहरूले मात्र होइन पुमा समुदाय र भाषा अनुसन्धाताहरूले समेत लाभ लिन सक्नुहुनेछ।
अन्त्यमा, जन्तेढुङ्गा गाउँपालिकाका अध्यक्ष श्री शङ्खर बहादुर राई र गाउँपालिका परिवार तथा किरात पुमा राई तुप्खाबाङ्खाला, केन्द्रीय कार्य समितिलाई धन्यवाद नदिई रहन सकिन्न। पुस्तक निर्माणका क्रममा सहयोग गर्नहुने सम्पूर्ण महानुभावहरू प्रति हार्दिक आभार व्यक्त गर्दछौं। भाषाविद्, भाषाप्रेमी तथा पुमा समुदायप्रति कृतज्ञ छौं। पुस्तकको अध्ययन गरी रचनात्मक सुझाब दिन हुन हार्दिक अनुरोध समेत गर्दछौं।
लेखन तथा सम्पादन समूह
इमेल: salappatech@gmail.com
खिप्मासिवा पेन् (विषय सूची)
| खिप्रि | खिप्मासिवा नङ् | फेङ्रि |
| १. | ला खोन् किना दुम्सिवाकुक् (भाषा र व्याकरण) | १ |
| (क) ला (भाषा) | १ | |
| (ख) दुम्सिवाकुक् (व्याकरण) | १ | |
| २. | पिमासिवा भोङ् (शब्द भण्डार) | ६ |
| (क) दाक्सा पिमासिवा (विपरीतार्थक शब्द) | ६ | |
| (ख) भुङ्तुप्ला पिमासिवा (अनेकार्थी शब्द) | ६ | |
| (ग) खेङ्मासिवा (अनुकरणात्मक शब्द) | ७ | |
| ३. | पिमासिवा फेक् (शब्द वर्ग) | ९ |
| (क) नङ्पि (नाम) | ९ | |
| (ख) नङ्फेन् (सर्वनाम) | १० | |
| (ग) योक्छेम् (विशेषण) | १० | |
| (घ) काचिखेम् (क्रियापद) | ११ | |
| (ङ) काचिछेम् (क्रिया विशेषण) | १२ | |
| (च) नङ्पिचोक् (नामयोगी) | १२ | |
| (छ) चोक्पि (संयोजक) | १२ | |
| (ज) मिन्मालोङ् (विस्मयादिबोधक) | १३ | |
| (झ) चोङ्पि (निपात) | १४ | |
| ४. | पुन्, काचिभान्, काचिखेम् (धातु, क्रियामूल, क्रियापद) | १५ |
| ५. | पिसि, पोङ्सि (वचन, पुरुष) | १५ |
| (क) पिसि (वचन) | १५ | |
| (ख) पोङ्सि (पुरुष) | १५ | |
| ६. | तोङ्पि (सङ्गति) | १६ |
| (क) पिसि तोङ्पि (वचनको सङ्गति) | १६ | |
| (ख) पोङ्सि तोङ्पि (पुरुषको सङ्गति) | १६ | |
| ७. | दुङ्पि (काल) | १८ |
| (क) पाक्स दुङ्पि (भूतकाल) | १८ | |
| (ख) मेन्पाङ् दुङ्पि (गैरभूतकाल) | १९ | |
| ८. | तुप्सिवा (भाव) | २० |
| (क) रङ्पि तुप्सिवा (सामान्यार्थ भाव) | २० | |
| (ख) मेत्पि तुप्सिवा (आज्ञार्थ भाव) | २१ | |
| (ग) मिन्पि तुप्सिवा (इच्छार्थ भाव) | २१ | |
| ९. | कोक्सपि मेन्कोङ्पि (करण-अकरण) | २३ |
| १०. | पोङ्कचोक् (विभक्ति) | २४ |
| ११. | छाप्तङ्रि (वर्ण विन्यास) | २५ |
| १२. | पिमासिवा तङ्रि (पदावली) | २९ |
| १३. | दुम्सिवा छाप्मा (वाक्य रचना) | ३० |
| १४. | दुम्सिवाफेङ् छाप्मा (अनुच्छेद रचना) | ३१ |
| १५. | छाप्लाहाङ् छाप्मा (चिठी लेखन) | ३२ |
| १६. | दुम्सिवाभोङ् छाप्मा (निबन्ध लेखन) | ३४ |
| १७. | बुलुम्चोक् नङ्चि (शरीरका अङ्गहरू) | ३६ |
| १८. | रकोङ् ला नङ् ले नङ् (महिना र बारका नाम) | ३९ |
| १९. | रकोङ् दे नङ् केत्मा नङ् (पक्ष र रङ्का नाम) | ४० |
| २०. | रकोङ् छाप्मालुत् (पुमा वर्णमाला) | ४१ |
| २१. | रकोङ् खिप्मालुत् (पुमा गन्ती) | ४२ |
| २२. | रकोङ् छेत्करि (पुमा छखरी) | ४४ |
| पिमासिवा तुप्लाचि (शब्दार्थ) | ४७ | |
| दुम् लोक्मा खिप्लाचि (सन्दर्भ स्रोत) | ५१ |
१. ला खोन् किना दुम्सिवाकुक् (भाषा र व्याकरण)
(क) ला (भाषा)
ला निकु मन्नाचि मपिकु दुम्। पिमा किना एन् मिन्मादोकु दुम निमनाचि लिदुम्चम्। खोन् किना निमनाचिबो कचि मिन्मादोकु दुम् के एन् खाममेत्। हत्नि एन् मिन्मादोकु दुम् लि मुमा लाम् ङे ला। ला मेत्दङ् नालो एन् मिन्मादोकु दुम् निमना लिमा परिइमिन्, निमनाबो कमिन्मादोकु दुम् के लिमा खापरिनिन्। खोन् किना ङे ला निकु कहेक्पाङ् दुम्।
एन् होङ्होन्दोकु मन्नाचि रकोङ (पुमा), चाम्लङ, बोन्तावा, थुलुङ, कुलुङ, साम्पाङ, वाम्बुले, खालिङ, नाछिरिङ, दुमी, कोयु, याम्फु, मेवाहोङ, आठपहरिया, लिङखिम, फाङदुवाली, बेलहारे, लम्बिछोङ, बाहिङ/बायुङ, थारु, मैथली, तामाङ, गुरुङ, मगर खोन् किना लङ्पा ङसङ्कु चिबो आपना आपना कचि ला युङ्। खकुचि आपना कचि ला मपि।
(ख) दुम्सिवाकुक् (व्याकरण)
ला कसित् कसित् पिमा दोत्। कसित् कसित् पपिस्समिन् नालो पिदुम्कु ला पतुप्दुमिन्। पिस्सि पाआ ङे पेए छाप्दुम् पाआ सुत्दा कसित् कसित् तोङ्मा किना छाप्मा दोत्। कसित् कसित् ला पपिस्समिन् पछाप्दमिन् नालो पिदुम्कु छाप्दुम्कु पतुप्दुमिन्। कसित् कसित् दुम् तोङ्मा किना पिमा छाप्मा निकिना दुम्सिवाकुक् युङ्। दुम्सिवाकुक्दो ला खसङ्नि पिमा छाप्मा निकु दुम् योक्।
हत्नि पाआ ला कसित् कसित् तोङ्मा किना खसङ्नि पिमा खसङ्नि छाप्मा नि किना कचिन् दुम्सिवाकुक् नि लिदुम्। दुम्सिवाकुक्दो पिमालुत्, खिप्मालुत्, पिमासिवा, दुम्सिवाचि खिप्माचि मदोत्।
(अ) पिमालुत् / छाप्मालुत् (वर्ण वा अक्षर)
पिस्सि पाआ एन् ङा सोङ्। तुप्दुम्लो सोङ्कु कएन्मा ङे पिमालुत्। पतुप्दुमिन्लो सोङ्कु परङ् पिमालुत् पेए। हत्+नि पिस्सि पाआ अस परिआ एन् ङा सोङ्। अक् परिकु धुङ्मालुत् नि लिदुम् दाङ् परिकु चोक्मालुत् नि लिदुम्।
१. धुङ्मालुत् (व्यञ्जन वर्ण)
एन् कङ्, एन् चोखोम्, एन् घोक्रोदो एन् लेम् धुङ् किना पेए नालो एन् ङासिवाचि पखोम्चि किना लोन्कु कएन्मा ङे धुङ्मालुत्। रकोङ (पुमा) लादो मयोक्याङ्कु धुङ्मालुत्चि हत्निकु ममुयाङ् –
२. चोक्मालुत् (स्वर वर्ण)
एन् कङ्दो, एन् चोखोम्दो, एन् घोक्रोदो एन् लेम् एन् ङासिवाचि मेन्खोम् ङे मेन्धुङ् ङे लोन्कु कएन्मा ङे चोक्मालुत्। रकोङ् (पुमा) लादो मयोक्याङ्कु पिदुम्चम्कु चोक्मालुत्चि हत्निकु ममुयाङ् –
(आ) चोक्मासि (मात्रा)
धुङ्मालुत्दो खेप् किना छाप्कु चोक्मालुत् ङे चोक्मासि। अक्कु चोक्मासिचि हत्नि छाप्दुम्चम् –
(इ) पिमालुत् ढाङ्वा (आधा अक्षर)
पिस्सि पाआ अक्ढाङ\ रङ्कु कसोङ्मा ङे पिमालुत् ढाङ्वा। रकोङ लादो अक् ढाङ्कु पिमालुत्चि हत्नि छाप्दुम्चम्-
(उ) पिमासिवा (शब्द)
पिमालुत्चि मतोङ् किना कचि भोङ् दोकङ् दोरो मेन् तुप्दुम् नालो तक्कु ङे पिमासिवा। कचि भोङ् दोकङ् दोरो छे पतुप्दुमिन् नालो तक्कु पिमासिवा पेए। अक्तात् पिमासिवाआ अक्तात् ङे पेए कतात् कतात् दुम् सिन्ला इत्मा खारि। हत्नि- आइ, तोङ्याखिम्, बेना।
(ए) दुम्सिवा (वाक्य)
पिमासिवाचि मतोङ् किना अक्तात् दुम् तुप्ला खाइत् नालो तक्कु ङे दुम्सिवा। असरा दोकङ् कतात् कतात् पिमासिवाचि मतोङ् किना दुम्सिवा लि। कतात् कतात् पिमासिवाचि मतोङ् किना छे दुम् तुप्ला खापइत्निन् नालो तक्कु दुम्सिवा पलिनिन्। हत्नि- ङा तोङ्याखिम् पुङ्ङा ।
२. पिमासिवा भोङ् (शब्द भण्डार)
(क) दाक्सा पिमासिवा (विपरीतार्थक शब्द)
असरा पिमासिवाचिआ दाक्सा दाक्सा पपिचि नालो तक्कुचि दाक्सा पिमासिवाचि नि लिदुम्चम्। अक्तात् अक् हुनि रङ्। अक्तात् अक् हुनि रङ्। थत्नि पाआ अक्तात्बो कदाक्सा अक्तात् लिमा दोत्। हत्नि-
| पान्मा | छुक्मा |
| पुङ्मा | बेन्मा |
| रिमा | खाप्मा |
| युङ्मा | रेप्मा |
| कलेदा | कखाखुत् |
| कसेत्लाम् | कनाम्पक् |
| मुन्मा | सिमा |
| चामा | इमा |
| ठोङ्मा | युन्पा |
| नाम् | बाखा |
(ख) भुङ्तुप्ला पिमासिवा (अनेकार्थी शब्द)
अक्तात् पिमासिवाआ कतात् कतात् कतुप्ला खाइत् नालो तक्कु ङे भुङ्तुप्ला पिमासिवा। अक्तात् पिदुम् कोइना कतात् कतात् कतुप्ला खाइत्। कतात् कतात् कपिमा तुप्दुम्। हत्नि-
| चक्मा | गाठो पार्नु, साच्नु |
| सुमा | पिरो हुनु, धुनु, चिलाउनु |
| रेप्मा | उभिनु, चिहान |
| चिन्मा | सक्नु, सिकाउनु |
| योक् | पुग्नु, पिडालु |
| पोन्मा | बढ्नु, छुनु |
| छाक्मा | रोक्नु, कडा हुनु |
| थेम्मा | छोप्नु, हराउनु |
| योक्मा | बास बस्नु, मस्काउनु (ढिडो) |
| वामा | पोथि, सुकाउनु |
| थुक्मा | छान्नु (जाँड), ठड्याउनु (थाक्रो) |
| सोक्मा | अल्छि गर्नु, गोड्नु |
| चिन्मा | काम सक्नु, सिकाउनु |
| वा | पानी, कुखुरा |
| रिमा | हास्नु, सक्नु |
| हिप्मा | बोक्रा ताछ्नु, अन्न केलाउनु |
| सा | मासु, को? |
| छेन्मा | पिसाब फेर्नु, केलाउनु |
| मामा | आमा, हराउनु |
| हुमा | पोल्नु, किन्नु |
| खाप्मा | रुनु, छाउनु |
| खोप्मा | बन्द गर्नु, मिल्नु |
| चेन्मा | चर्नु, चिर्नु । |
(ग) खेङ्मासिवा (अनुकरणात्मक शब्द)
कसोङ्मा ङसङ्, कएन्मा ङसङ्, कलिमा ङसङ्, कवान्मा ङसङ् पिदुम्कु पिमासिवा ङे खेङ्मासिवा। अक्कु पिमासिवाचि खसङ्नि कलिमा कमुमा थत्नि ङे छाप्दुम्।
रकोङ् लादो देम्कु देम् खेङ्मासिवाचि मयुङ्। खेङ्मासिवाचिआ दुमसिवा एन्निलो पमु। खोन् पअङ् कएन्आ छे पिस्सिकु दुम् झारा ताक्छेत् नि तुप्दि। खेङ्मासिवाचि ह्वाकु ममुयाङ्-
काक्टाङ् काक्टाङ् (लाम तिमा),
काप्लाक् कुप्लुक् (चामा पुक्मा),
केङ्लेङ्लेङ्वा (साङ्मा केन्मा),
खितितिवा (रिमा),
खोक्चक्चक्वा (रक्वाआ मोम्मा) ,
खोङ्जोङ् खाङ्जोङ् (छोप्मा),
खाराक् खुरुक् (मान्मा),
घेक्सोरोक्रोक् (हुक्वा केत्मा),
चिपेङ्चापेङ् (खाेङ्टाङ् फेक्मा),
चिलेङचालेङ् (लेङ्मा),
चुच्चुरुरु (न्हाम्मा),
झोङ्तुप्नि (तुप्मा),
टुक्लुक् टुक्लुक् (लाम् तिमा),
टोङ्खोलिलि (युङ्मा),
डक्काडक्का (धाेक्मा),
ढक्याक् ढक्याक् (लाम् तिमा),
तोक्लेक् तोक्लेक् (लेम्आ सेमा),
तोपेत् तापेत् (काचि काेप्मा),
तोलेलेवा (सेमा),
थुलिथालि (खेत्मा, रिमा),
थेम्थेम्थेम्वा (बान्मा),
दोम्योङ् दोम्योङ् (लाम् तिमा),
पिन्धाक् पिन्धाक् (तिम्मा),
पुक्लुक् पाक्लुक् (धिमा तान्मा),
पेप्योक्नि (खुन्मा),
पेलेलेवा (रेप्मा, लाम् तिमा),
फर्रेम्रेम्वा (रेम्माचेन्मा, छुन्मा),
फित्लुक् फित्लुक् (फित्दक्मा),
फिरिरिवा (हुमा),
फेन्दाक् फेन्दाक् (लाम् तिमा),
भोप्लोक् भोप्लोक् (केत्मा),
माकाठुठु (केत्मा),
योक्योक्योक्वा (बुलुम् योक्मा),
योक्लेक् याक्लेक् (युम्मा),
रक्ढाक् रक्ढाक् (छाक्मा),
रखोक्खोक्वा (रक्वा),
रुम्लेक् रुम्लेक् (लिमा),
लुङ्कक् लुङ्कक् (थिन्मा),
वालेक् खुलेक् (योङ्मा),
सक्ढाराक् मक्ढाराक् (झाराकु),
सिन्थेम् सिन्थेम् (खुन्मा),
सुचक्साचक् (चेत्मा),
सुन्नङ् रुन्नङ् (मेन्एन्दामा),
सुनङ्सानङ् (मेन्खाङ्दामा),
सुन्चक् सान्चक् (लिमा),
सुभक्साभक् (ढेमा),
सोप्लेक् सोप्लेक् (लाम् तिमा),
हिरिरिवा (खाचोप्मा),
हुक्हुक्हुक्वा (पान्मा),
हुबङ्हाबङ् (बङ्मा),
हुस्साप्साप्वा (तामालामा),
पेप्योक् पेप्योक् (खुन्मा) ।
३. पिमासिवा फेक् (शब्द वर्ग)
पिमासिवा फेक्दो आइक्खइकुचि मयुङ्-
(क) नङ्पि (नाम)
(ख) नङ्फेन् (सर्वनाम)
(ग) योक्छेम् (विशेषण)
(घ) काचिखेम् (क्रियापद)
(ङ) काचिछेम् (क्रिया विशेषण)
(च) नङ्चोक् (नामयोगी)
(छ) चोक्पि (संयोजक)
(ज) मिन्मालोङ् (विस्मयादिबोधक)
(झ) चोङ्पि (निपात)
(क) नङ्पि (नाम)
कपोङ्, करि, कतेप्, कझुम् ङसङ्कु दुम् तुप्दुम्कु पिमासिवाचि ङे नङ्पि नि लिदुम्चम्। हत्नि तुप्दुम् पाआ छे लि- सा?, दोरो? निकु सङ्मा दुम्बो कतुप्ला दोरो ता तक्कु ङे नङ्पि। नङ्पि निकु ह्वाकु मु-
पापा, मामा, हिखा, बेरु, बुक्टोङ्खुक्, बुकाप्मा, खिपा, मुनिमा, सोम् तुक्मा, मित्मा, रोङ्, खान्।
नङ्पिचि छित्क परिबो मयुङ्। तक्कुचि आइक्खइ मछाप्ङेन्-
(अ) पोङ् कतुप् नङ्पि- बुकाप्मा, कोङ्मिन्चोङ, सुबिचोङ।
(आ) रि कतुप् नङ्पि- मुनिमा, ङासा, छाप्खाफेङ्, वासा।
(इ) झुम् कतुप् नङ्पि- कभोङ्, खावा, झोम्पा, भुङ्।
(उ) खाबा कतुप् नङ्पि- वा, सङ्, रुम्, दल्लि।
(ए) योङ्मा कतुप् नङ्पि- सोम् तुक्मा, चुङामा, चाइन्मा।
(ख) नङ्फेन् (सर्वनाम)
नङ्पिचिबो कचि फेन्दो मताकु पिमासिवाचि ङे नङ्फेन् नि लिदुम्चम्। अक्कुचि- ङा, के, खन्ना, खक्कु, अक्कु, तक्कु, खाक्कु, सा मेन्, आपना।
नङ्फेन्चि सुम् खेमादो महा-
(अ) बुसित् नङ्फेन् – ङा
(आ) दाङ् नङ्फेन् – खन्ना
(इ) सुम् नङ्फेन् – खक्कु
नङ्फेन्चि छित् कपरिदो महा-
(अ) पोङ् कपि – ङा, के, खक्कु
(आ) खाङ् कपि – अक्कु, तक्कु
(इ) तोङ् कपि – ङसङ्
(उ) सङ् कपि – सा, दोरो, खाक्कु
(ए) आपना कपि – आपना
(ग) योक्छेम् (विशेषण)
नङ्पि नङ्फेन्बो ककेत्मा, कहोक्मा, कखिप्मा तुप् कमेत् पिमासिवा ङे योक्छेम् नि लिदुम्। पेए नालो खसङ्कु? देम्कु? देम्नि? खाक्कु? साबो? निकु दुम् सङ् मुए पाआ ताकु कतुप्ला ङे योक्छेम् नि लिदुम्। हत्नि-
(अ) खसङ्कु? – माकचक्, उन्नि पोक्कु, कसोक्
(आ) देम्कु? – उन्कु, अन्हि मेत्कु, अन्ल्हेङ्कु
(इ) देम्नि? – रेत्, उन्नि,
(ए) खाक्कु? – अक्कु, तक्कु
(ओ) साबो? – ङ्बो, काबो, एन्बो, खक्कुबो
योक्छेम्चि चुक् कपरिबो ममु-
(अ) कयोक् कपि – कपेत्वा, कखोङ् निमा, हालापेक्
(आ) कहोक् कपि – बड्ढे, उन्नि
(इ) कखिप् कपि – अक्, छित्, असरा
(उ) कसानङ्वा कपि – अक्कु, तक्कु, सा
(घ) काचिखेम् (क्रियापद)
काचि मुमा, काचि लिमा निकु दुम् तुप्दुम्कु पिमासिवाचि ङे काचिखेम् नि लिदुम्चम्। अक्कुचि दुम्सिवाबो कचिन्खादो मता। हत्नि ओ- बेना, पुक्सा, चाआ, खिप्दा।
काचिखेम् पिमासिवाचि पुन्दो मकाम् किना हत्नि ममुन्-
| पुन् | काचिखेम् | ||||
| बेन् | बेना | बेन् | बेन्कु | बेनाङा | बेनाकु |
| पुङ् | पुक्सा | पुङ् | पुङ्कु | पुक्साङा | पुक्साकु |
| खिप् | खिप्दा | खिप् | खिप्कु | खिप्दाङा | खिप्दाकु |
| रि | रिआ | रि | रिकु | रिआङा | रिआकु |
| पि | पिसा | पि | पिकु | पिसाङा | पिसाकु |
काचिखेम् अस परिबो मयुङ्।
(अ) काचिकलोक् – चाआनिन्, इत्दुङ्, रङ्, खाएन्
(आ) काचिकमेन्लोक् – छाम् मु, युङ्, बान्
(ङ) काचिछेम् (क्रिया विशेषण)
काचिखेम्बो कयोक् पिदिकु पिमासिवा ङे काचिछेम् नि लिदुम्। नम्मा किना? खादो? देम्खा? खसङ् नि? निकु खासङ्माचिबो कचि तुप्लादो नि किना, …दो, …नि निकु पिमासिवाचि मतेप् किना मता।
(अ) नम्मा किना- चामा निकिना, खिप्मा निकिना
(आ) खादो- आइक्खइ, बुङ्खादो, आत्दि खदो
(इ) देम्खा- कसेत्लाम्, आतात्नङ्, आसे
(उ) खसङ्नि- भोम्नि, पुन्नि,
(च) नङ्पिचोक् (नामयोगी)
नङ्पि, नङ्फेङ्, योक्छेम्चि ओङ् ताकु पिमासिवा ङे नङ्पिचोक् नि लिदुम्। हत्नि- पापा ओङ्, खिम् यात्नि, खक्कु मेत्दङ्, तक्कु ङसङ्।
(छ) चोक्पि (संयोजक)
पिमासिवाचि दुम्सिवाचि कचोक् पिमासिवा ङे चोक्पि नि लिदुम्। ओङ्, कोइना, किना हे निकु पिमासिवाचि चोक्पि नि लिदुम्चम्। अक्कुचि हत्नि छाप्दुम्चम्-
(अ) नाना ओङ् केचिका खिप्चिका।
(आ) वा ताआ कोइना वाचोक्लि पचोकेन्।
(इ) नाम् बुक्दोङ् किना छोपोङ्।
(उ) सेत्लाम् हे चेत्थुम् ए ङा पुङ्ङा।
(ज) मिन्मालोङ् (विस्मयादिबोधक)
सोम् तुक्मा, नङ्निमा, नङ्छिन्मा ङसङ्कु दुम् कपि पिमासिवाचि ङे मिन्मालोङ् नि लिदुम्चम्। एन् किमा केत् पाआ, एन् सोम् तुक् पाआ, एन् नङ्निमा केत् थत्नि पाआ अक्कु ङसङ्कु पिमासिवाचि मता। हत्नि- आम्मोमो, आग्गुइ, आच्चि,
(अ) आम्मोमो देम्खा तताआ?
(आ) आग्गुइ ङ्किमा केत्दि।
(इ) आच्चि थत्नि ए?
(झ) चोङ्पि (निपात)
आपना कदुम्तुप्ला पयोक्निन् निछे दुम्सिवादो ङेस्सुम् पाआ दुम्सिवा एन् निलो एन्नुम्। तक्कु पिमासिवाचि ङे चोङ्पि नि लिदुम्चम्। अक्कुचि ओ- नि, कानेइ, ए तल्ल, पेए, नम्माइ, लु, एइ।
(अ) मेत्दङ् नि कानेइ।
(आ) थत्नि ए तल्ल।
(इ) मेन्चा तयुक् नि पेए?
(उ) खन्ना ओधो युङाङा एइ।
४. पुन्, काचिभान्, काचिखेम् (धातु, क्रियामूल, क्रियापद)
काचि लि काचि मुकु दुम् पिदिकु पिमा सिवा ङे पुन् नि लिदुम्। पुन् पिमासिवाचि निकु अक्कुचि- बेन्, पुङ्, खिप्, रि, पि।
पुन् पिमासिवाचिदो मा चोक् किना ताकु पिमासिवा परङ् काचिभान् नि लिदुम्। अक्कुचि ह्वाकु ममु- बेन्मा, पुङ्मा, खिप्मा, रिमा, पिमा।
काचिभान् दोकङ् ममुन्कु पिमासिवाचि काचिखेम् नि लिदुम्चम्। काचिखेम्चि हत्निकु ममु- बेनाकु, पुक्सा, खिप्कु, रिआङा, पिसा, पिसाकु।
पुन्, काचिभान्, काचिखेम्चि आइक्खइ छे चोप्पुम्चम् ने-
| पुन् | काचिभान् | काचिखेम् | |||
| बेन् | बेन्मा | बेन् | बेन्कु | बेना | बेनाकु |
| पुङ् | पुङ्मा | पुङ् | पुङ्कु | पुक्सा | पुक्साकु |
| खिप् | खिप्मा | खिप् | खिप्कु | खिप्दा | खिप्दाकु |
| रि | रिमा | रि | रिकु | रिआ | रिआकु |
| पि | पिमा | पि | पिकु | पिसा | पिसाकु |
| खाप् | खाप्मा | खाप् | खाप्कु | खापा | खापाकु |
| वान् | वान्मा | वान् | वान्कु | वान्दा | वान्दाकु |
| थेम् | थेम्मा | थेम् | थेम्कु | थेमा | थेमाकु |
५. पिसि, पोङ्सि (वचन, पुरुष)
(क) पिसि (वचन)
पिमासिवा दुम्सिवादो देम् कपोङ्, देम् कराबो दुम् लियाङ् निकु दुम् तुप्दुम्कु ङे पिसि नि लिदुम्। पिसि रकोङ्दो सुम् परिबो युङ्। आसानि तुप्मा खसङ्नि नि नालो पिमासिवादो …चि तेप्दा ताआ नालो दाङ् पिसि, …निन् तेप्दा ताआ नालो थुम् पिसि नि किना तुप्दुम्। कोइना अक्कु दुम् झारादो परङ् पतोङ्निन्।
(ख) पोङ्सि (पुरुष)
कपि, कएन् खोन् किना साबो कदुम् मुउम् तक्कु छेन्कु दुम् ङे पोङ्सि नि लिदुम्। पोङ्सि सुम् परिबो मु-
(अ) अक् पोङ्सि- ङा, केचि, के
(आ) दाङ् पोङ्सि- खन्ना, खन्नाचि, खन्नानिन्
(इ) थुम् पोङ्सि- खक्कु, खक्कुचि, खक्कुचि
पिसि ओङ् पोङ्सि ओङ् हत्नि तोङ्माचि किना छाप्माचि पिमाचि मदोत्-
| पिसि/पोङ्सि | अक् पोङ्सि | दाङ् पोङ्सि | थुम् पोङ्सि |
| अक् पिसि | ङा रिङा | खन्ना तरि | खक्कु रि |
| दाङ् पिसि | केचि रिचि | खन्नाचि तरिचि | खक्कुचि परिचि |
| थुम् पिसि | के रिए | अन्नानिन् तरिए | खक्कुचि मरि |
६. तोङ्पि (सङ्गति)
दुम्सिवादो मताकु पिमासिवाचि तोङ्माचि किना पिमा छाप्मा ङे तोङ्पि नि लिदुम्। तोङ्पि पतोङ्निन् नालो दुम्सिवाआ इत्मा लाम्मिकु कदुम् पतानिन्। रकोङदो अस परिबो तोङ्पिचि मयुङ्। आइक्खइ चोपानुम्चम्-
(क) पिसि तोङ्पि (वचनको सङ्गति)
| तोङ्पि पतोङेन्कु | तोङ्पि तोङाकु | |
| अक् पिसि | ङा रिआ खन्ना चाआनिन् खक्कु रोङ् चाओङ् |
ङा रिओङ् खन्ना तचाआ खक्कु रोङ् चाआ |
| दाङ् पिसि | केचि रिआ खन्नाचि पिसा खक्कुचि वा चाआ |
केचि रिआचि खन्नाचि तपिसाचि खक्कुचि वा मदुङा |
| थुम् पिसि | के रियाङ् खन्नाचि मछाप्याङ् खक्कुचि छाप्याङ् |
के रिएङि खन्नाचि तछाप्चाङ्चि खक्कुचि मछाप्याङ् |
(ख) पोङ्सि तोङ्पि (पुरुषको सङ्गति)
| तोङ्पि पतोङेन्कु | तोङ्पि तोङाकु | |
| अक् पोङ्सि | ङा खापा केचि पुक्सा के मपि केचिका ताआ केका ताआनिन् |
ङा खापोङ् केचि पुक्साचि के पिस्सि केचिका ताआचिका केका ताआनिन्का |
| दाङ् पोङ्सि | खन्ना बेन् खन्नाचि होप्दा खन्नानिन् मपाता |
खन्ना बेना खन्नाचि होप्दाचि खन्नानिन् तपातानिन् |
| थुम् पोङ्सि | खक्कु चा किदोङ् खक्कुचि वा ताता खक्कुचि रोप्दा |
खक्कु चा किदा खक्कुचि वा पताताचि खक्कुचि मरोप्दा |
७. दुङ्पि (काल)
पिमासिवाआ दुम्सिवाआ तक्कु काचि चिला हे मेन्चिन्, दुङ् पाक्सा हे मेन्पाङ् निकिना छेन्मा दुम् ङे दुङ्पि नि लिदुम्। दुङ्पिचि रकोङदो अस परिबो पयुङ्चि।
(क) पाक्स दुङ्पि (भूतकाल)
पुन् पिमासिवादो …ओङ्कु, …आचिकाकु, त…आकु, त…चिकु, त…आनिन्कु, प…आचिकु, म…आकु सङ्कुचि मतेप् किना मता नालो तक्कु ङे पाक्स दुङ्पि नि लिदुम्। अक्कुचि ह्वाकु ममु- चाओङ्कु, चाआचिकाकु, तचाआकु, तचाआचिकु, तचाआनिन्कु, पचाआचिकु, मचाआकु।
पाक्स दुङ्पि पपिकु दुम्सिवाचि आइक्खइ चोपानुम्चम्-
ङा रोङ् चाआओङ्कु।
केचिका रोङ् चाआचिकाकु।
खन्ना रोङ् तचाआकु।
खन्नाचि रोङ् तचाआचिकु।
खन्नानिन् रोङ् तचाआनिन्कु।
खक्कुचि रोङ् पचाआचिकु।
खक्कुचि रोङ् मचाआकु।
ङा ताओङ्कु।
केचिका ताआचिकाकु।
खन्ना तताआकु।
खन्नाचि तताआचिकु।
खन्नानिन् तताआनिन्कु।
खक्कुचि पताआचिकु।
(ख) मेन्पाङ् दुङ्पि (गैरभूतकाल)
पुन् पिमासिवादो …ङा, …चिका, …चि, त…, त…चि, त…ए, प…चि, म…, …कु, …चिकु, …एकु सङ् कुचि मतेप् किना मता नालो तक्कु ङे मेन्पाङ् दुङ्पि नि लिदुम्। अक्कुचि ह्वाकु ममु- चाङा, चाचिका, चाचि, चाए, तचा, तचाचि, तचाए, पचाचि, मचा।
मेन्पाङ् दुङ्पि पपिकु दुम्सिवाचि आइक्खइ चोपानुम्चम्-
ङा रोङ् चाङा।
केचिका रोङ् चाचिका।
खन्ना रोङ् तचा।
खन्नाचि रोङ् तचाचि।
खन्नानिन् रोङ् तचाए।
खक्कुचि रोङ् मचा।
ङा ताङाकु।
केचिका ताचिकाकु।
खन्ना तताकु।
खन्नाचि तताचिकु।
खन्नानिन् तताएकु।
खक्कुचि मताकु।
८. तुप्सिवा (भाव)
काचिखेम् पिमासिवा, दुम्सिवा खिप्दुम् पाआ अक्तात् काचि कोप्मा दुम् तुप्दुम्। तक्कु काचिखेम्आ तक्कु दुम्सिवाआ लिमा खालाम्याङ्कु दुम् ङे तुप्सिवा नि लिदुम्। तुप्सिवाचि सुम् परिबो मयुङ्।
(क) रङ्पि तुप्सिवा (सामान्यार्थ भाव)
काचिखेम्, पिमासिवा, दुम्सिवादो निम्ना काचि मु मेत्मा दुम्, मिन्मादो योक्याङ्कु दुम् मेत्दङ् नालो तक्कु ङे रङ्पि तुप्सिवा नि लिदुम्। तक्कुचि ह्वाकु ममु-
ङा रिङा।
खन्ना तखिप्।
खक्कुचि मबेन्।
ङा रोङ् चाङा।
केचिका रोङ् चाचिका।
खन्ना रोङ् तचा।
खन्नाचि रोङ् तचाचि।
खन्नानिन् रोङ् तचाए।
खक्कुचि रोङ् मचा।
ङा ताङा।
केचिका ताचिका।
खन्ना तताकु।
खन्नाचि तताचि।
खन्नानिन् तताए।
(ख) मेत्पि तुप्सिवा (आज्ञार्थ भाव)
काचिखेम्, पिमासिवा, दुम्सिवादो निम्ना काचि मु मेत्मा दुम् योक्याङ् नालो तक्कु ङे मेत्पि तुप्सिवा नि लिदुम्। तक्कुचि ह्वाकु ममु-
खन्ना खिप्दा।
खन्ना सङ् छामा।
खन्ना %fKbf।
खन्ना रोङ् चाआ।
खन्नाचि रोङ् चाआचि।
खन्नानिन् रोङ् चाआनिन्।
खन्ना ताआ।
खन्नाचि ताआचि।
खन्नानिन् ताआनिन्।
(ग) मिन्पि तुप्सिवा (इच्छार्थ भाव)
काचिखेम्, पिमासिवा, दुम्सिवादो मिन्मादो योक्याङ्कु दुम् योक्याङ् नालो तक्कु ङे मिन्पि तुप्सिवा नि लिदुम्। तक्कुचि ह्वाकु ममु-
ङा खिप्ङा ने हे।
खन्ना सङ् तछाम् हे।
खक्कु पुङ्ने।
खन्ना तखिप् हे।
खन्ना सङ् तछाम् हे।
खन्ना रोङ् तचा हे।
खन्नाचि रोङ् तचाचि हे।
खन्नानिन् रोङ् तचाए हे।
खन्ना तता हे।
खन्नाचि तताचि हे।
खन्नानिन् तताए हे।
ङा बेन्ङा ने हे।
खन्ना तबेन् हे।
खक्कु बेन्ने हे।
खन्ना तबेन् हे।
खन्नाचि तबेन्चि हे।
खन्नानिन् तबेन्नि हे।
९. कोक्सपि मेन्कोङ्पि (करण-अकरण)
काचिखेम्, पिमासिवा, दुम्सिवाआ नि निकु दुम्, खोप् निकु दुम् पिदि नालो तक्कु कोक्सपि नि लिदुम्। तक्कुबो कदाक्सा पेए, पनिनिन्, पखोप्निन् निकु दुम् पिदि नालो तक्कु मेन्कोङ्पि नि लिदुम्। कोक्सपि ओङ् मेन्कोङ्पि ओङ्चिबो कचि दुम्सिवा आइक्खइ चोपानुम्-
| कोक्सपि | मेन्कोङ्पि |
| ङा पुङ्ङा। | ङा पपुङ्नङ्। |
| खन्ना खिप्दा। | खन्ना मेन्खिप्दा। |
| खक्कु बेना। | खक्कु पबेनेन्। |
| खक्कुआ दुम् तुप्दि। | खक्कुआ दुम् पतुप्दिन्। |
| केचि रिआचि। | केचि परिआचमिन्। |
| केका काचि कोप्पिका। | केका काचि पकोप्पमिन्का। |
| खन्नानिन् तचाआङानिन्। | खन्नानिन् तचाआङानमिन्। |
| ङा ताङा। | ङा पतानङ्। |
| खन्ना ताआ। | खन्ना मेन्तादा। |
| खक्कु ताआ। | खक्कु पताएन् |
| खक्कुआ बेत्दि। | खक्कुआ पबेत्दिन्। |
| केचि ताचि। | केचि पताचिमिन्। |
| केका ताएका। | केका पताएमिन्का |
| खन्नाचि ताआचि। | खन्नाचि मेत्तादाचि। |
१०. पोङ्कचोक् (विभक्ति)
नङ्पिदो नङ्फेन्दो चोक् किना ताकु पिमासिवा ङे पोङ्कचोक् नि लिदुम्। पोङ्कचोक्चि आइक्खइ ङसङ्कुचि ममु-
| पोङ्कचोक् | पिमासिवा | दुम्सिवा |
| आ | खन्नाआ खक्कुआ |
खन्नाआ तबेत्दि। खक्कुआ ताति। |
| दोकङ् | मेला दोकङ् हिखा दोकङ् |
खक्कु मेला दोकङ् ताआ। हिखा दोकङ् दोरो तखुरि? |
| बो | आचिबो केन्बो |
आचि खिम् माङ्खा मुयाङ्। केन्बो केन्खिम् खादो? |
| दो | खिम्दो लुङ्वादो |
ङा खिम्दो ङे युङ्ङाङा। वासा लुङ्वादो युङाङा। |
| दि | आदिक्खदि माङ्खादि |
योङ्निबो कखिम् आदिक्खदि। ङ्योङ्नि माङ्खादि युङ्याङ्। |
| इ | आइक्खइ तुत्इ |
आइक्खइ ताओङ् दाओङ्। मेसि तुत्इ चेन्दाङा। |
| या | तान्या तोत्या |
खक्कु तान् या ङे युङ्। खक्कुचि तोत्या पयुङाङाचि। |
११. छाप्तङ्रि (वर्ण विन्यास)
पिस्सि छाप्दि पाआ कतङ्रि तोङ्मा किना छाप्मा काचि ङे छाप्तङ्रि नि लिदुम्। खाक्कु ला पिस्साङि, छाप्दाङि। तक्कु लाबो कतङ्रि तोङ्मा किना छाप्मा दोत्। पेए नालो पिमा छाप्मा लाम्मुम् याम्कु दुम् पतानिन्।
रकोङ् लादोकु खिप्मा लुत्, पिमासिवा, दुम्सिवा छाप्मायोक् आइक्खइ छाप्ङेन्।
| (क) | रकोङदो करि सेमापा काम्मासि पयुङ्निन्। थत्नि किना ङे झारा ककाम्मासिचि करि मेन्सेदामा लो छाप्दुम्। |
| (ख) | तिम्मसिबो कबुसित्दो अक्ढाङ् खिप्मालुत् ता नालो तक्कु खिप्मालुत् मेन्ढाङ्मङ् छाप्मा किना कलोङ् कप्मा। हत्नि- बेत्दि, ङेत्दि। |
| (ग) | य ओङ् व ओङ्बो कचि बुसित्दो अक्ढाङ् खिप्मालुत् ता नालो तक्कु खिप्मालुत् मेन्ढाङ्मङ् छाप्मा किना कलोङ् कप्मा। हत्नि- हेम्योङ्, मेन्वाङ्। |
| (घ) | मन्ना नङ् अक्ढाङ् खिप् निछे ङे कलोङ् मेन् कप्दामा। कोइना अरु नङ्, पिमासिवाचि अक्ढाङ् मखिप् नालो अक्ढाङ् ङे छाप्माचि किता कलोङ् कप्मा दोत्। हत्नि- कोङमिन्चोङ, हेबेक्। |
| (ङ) | एन् चोखोम्दि धुङ्कु (उन्दा रन्कु) (ग्लोटल) खिप्मालुत् ʔ बो कपिमा छाप्मा पाआ (ʔ) ङे छाप्दुम्। हत्नि- वाʔवा, माʔवा |
| (च) | एन् नादिपुङ् लाम् पिस्सिकु पिमालुत्चि ‘न्ह’, ‘म्ह’, ‘र्ह’ अक्ढाङ् ‘न’ ओङ् ‘ह’ ओङ्, अक्ढाङ् ‘म’ ओङ् ‘ह’ ओङ् पेए नालो अक्ढाङ् ‘र’ ओङ् ‘ह’ ओङ्चिबो कचि चोक्मालुत् (संयुक्त वर्ण) पेए। अकुचि आपना ङे अक्तात् अक्तात् पिमालुत्चि। तोप्प पोयाआ ङे अक्कुचि छाप्दुम्चम्। |
| (छ) | एन्चि/एन्च, केन्चि/केन्च, कचि/कच, केचिका/केचका, चाआनम् /चाआनुम्, पअङ्/पङ् ङसङ्कु पिमासिवाचिदो मदेकु कपरि कपरिचिदो एन्चि, केन्चि, कचि, चाआनुम्, मेन्चोक्दानुम्, पअङ् नि छाप्माचि मदोत्। |
| (ज) | दोकङ्/दोङ्कङ्/दोकोङ्/दोङ्कोङ् ङसङ्कु पिमासिवाचिबो कचि छाप्मा तेप्दो दोकङ् छाप्मा। |
| (झ) | लङ् लादोकु “लागि” ओङ् “लाई” ओङ् पिमासिवाचि पुमा दुम्सिवादो निपछाप्निन्। |
| (ञ) | रकोङ् ला छाप्मा आसानि लिने निकिना मकाम्ङेन्कु पिमालुत्चि छे फेक्माचि किना छाप्माचि। हत्नि- अक्तात् नि छाप्मा पेए अक्तात् नि छाप्मा । |
| (ट) | रकोङ ला लङ्ला ङसङ्कु पमुनिन्। तोन् किना ङे रकोङ ला लङ्ला मुएम् पाआ कतुप्ला परङ् छाप्मा रिइम्। कपिमासिवा कपिमासिवाबो लङ्ला मुमा पुस्सुम् नालो तक्कु पतोङ्निन्। |
| (ठ) | रकोङ लादो खेङ्मा पिमासिवाचि कतात् कतात् मयोक्कुआ रकोङ ला तुप्मा आसानि लि। |
| (ड) | आइक्खइकु पिमालुत्/पिमासिवाचि पुन् पिमासिवादो खेप्मा किना छाप्मा हे मेन्खेप्मङ् छाप्मा निकु दुम् तुप्दुम् ने- |
(अ) खेप्मा किना छाप्मा (पुन् पिमासिवा मेन्फेन्दामा)
…इ/दि (कखुक्इ, कचक्इ, कभान्इ)
…ओङ् (साओङ्, खन्नाओङ्, योङ्निओङ्)
…करा (चुक्करा, देम्करा, उन्निकरा)
…कु (चाओङ्कु, बेनाकु, थत्निकु)
…कि (चाआकि, बेनाकि, हेनाकि)
…खदो/खइ/खदि (युङ्खदो, आइक्खइ, आदिक्खदि)
… दामा (मेन्चादामा, मेन्बेन्दामा, मेन्हेन्दामा)
…नि (थत्नि, हत्नि, झान्नि)
…नियाङ्/इन्याङ् (खोङ्नियाङ्, खोङ्इन्याङ्)
…निलो (खोङ्निलो, चानिलो)
…चि (पताचि, पयुङ्चि, पचाचि)
…बो (रोङ्बो, काबो, खान्बो)
…याङ्सो (युङ्याङ्सो, पेयाङ्सो, चायाङ्सो)
…रङ् (असरङ्, देम्करङ्, झुप्करङ्)
म… (मचेन्याङ्, मपुङ्याङ्, मपियाङ्)
मेन्… (मेन्खादामा, मेन्हेन्दामा, मेन्ङेन्दामा)
(आ) मेन्खेप्मङ् छाप्मा
…किना (चाआ किना, बेना किना, हेना किना)
…नि नि (थत्नि नि, हत्नि नि, स्वाइ नि)
…यात्नि (खकुबो यात्नि, वाहुत् यात्नि, कभान् यात्नि)
कचि… (कचि चा, कचि खिम्, कचि दुम्)
…गरि (चामा गरि, खाम्मागरि, पुङ्मा गरि)
…ङसङ् (खक्कु ङसङ्, वा ङसङ्, पान् ङसङ्)
…ङे (थत्नि ङे, हत्नि ङे, मेन्ता ङे)
…छा/छे (अक्कु छे, मेन्बेन् छे)
…ना (थत्नि ना, तोह्यात्नि ना, उन्दा ना)
…नालो (थत्नि नालो, तोन्नि नालो, पअङ् नालो)
…नि (चामा नि, खाम्मा नि, रङ्मा नि)
…निकु (तक्कु निकु, बेन् निकु, मेन्चा निकु)
…ने (पुक्सि ने, युङ्ङि ने, योक्मा ने) ।
१२. पिमासिवा तङ्रि (पदावली)
असरा दोकङ् थोङ्मा पिमासिवाचि मतोङ् किना अक्तात् ङे पिमा पपि नालो तक्कु ङे पिमासिवा तङ्रि नि लिदुम्। तक्कुचि आइक्खइ ङसङ्कु ममु-
| पिमासिवा | पिमासिवा तङ्रि | दुम्सिवा |
| दुम् | एन् निकु दुम् | अक्तात् एन् निकु दुम् एनुङ्। |
| खिप्मा | खिप्मा लेन्कु | खक्कु ना खिप्मा लेन्कु। |
| चामा | चामा नामा | रोप्दि निछे चामा नामा पलिनिन् |
| तुप्मा | तुप्मा ङेन्मा | योङ्नि योङ्नि तुप्मा ङेन्मा दोत् |
| कनाम्पक् | आहेत् कनाम्पक् | आहेत् कनाम्पक ङा बेन्ङा। |
| इछित् | इछित् आयाक्खा | खन्ना इछित् आयाक्खा युङा। |
| रामारुमि | कनाम्पक रामारुमि | कनाम्पक् रामारुमि लियाङ्पाआ वासाचि कचि योक्खादो मवाङ्। |
| मामा | कामामा | कामामा मेला पुक्सा। |
| लेन् | खिप्मा लेन् | खक्कु खिप्मा लेन्। |
| पुङ्ङा | तलिदि नालो पुङ्ङा | ङ्पा तलिदि नालो पुङ्ङा। |
| धित्मा | धित्मा ङेन्मा | योङ्निकुनि धित् मुमा ङेन्मा दोत्। |
| तुमा | इसि तुमा | इसि तुमा किना लेम्याङ्। |
| नाम् | नाम् निमा | आइ परङ् नाम् निमा मुयाङ्। |
१३. दुम्सिवा छाप्मा (वाक्य रचना)
असरा दोकङ् थोङ्मा देम्करा नि छे पिमासिवाचि मतोङ् किना अक्तात् दुम् तुप्ला खामइत् नालो तक्कु ङे पिमासिवा नि लिदुम्। तोङ्कु दुम्सिवादो अक्तात् काचिपोङ् (कर्ता) खोन् किना अक्तात् काचिखेम् (क्रियापद) योक्। आइक्खइ मछाप्ङेन्कु चोप्पुम्चम् ने-
ङा रोङ् चाङा।
ङा रोङ् चाओङ्।
केचि रोङ् चाआचि।
केचिका रोङ् चाआचिका।
खन्ना रोङ् तचा।
खन्ना रोङ् तचाआ।
खक्कु रोङ् चा।
खक्कु रोङ् चाआ।
अक्तात् एन्निकु दुम् एनि।
खक्कु ना खिप्मा लेसाकु।
योङ्निकुनि धित् मुमा ङेन्मा ने।
आइ परङ् नाम् नि ङसङ् चियाङ्।
ङ्मा तलिदि नालो ङा छे पुङ्मा रिङा।
रोप्दि निछे चामा नामा पलिनिन्।
आहेत् कनाम्पक ङा छे पुङ्ङा।
तुतुमाचिआ रोपा पथुला।
साम्सि हेक्मागरि पाक्सा।
१४. दुम्सिवाफेङ् छाप्मा (अनुच्छेद रचना)
दुम्सिवाफेङ् निकु दुम्सिवाचि तोङ्माचि किना छाप्मा नि तुप्दुम्। दुम्सिवाचि तङ्याङ्सो पुक्दुम्चम् पाआ कसिन्मा दुम् तोङ्याङ्सो पुङ्मा दोत्। कसिन्मा दुम् कतुप्ला दुम् पतोङेन् नालो तक्कु दुम्सिवाफेङ् तङ्रि नि लिमा पसाप्दिन्।दुम्सिवाफेङ् तङ्रि छाप्मा काचि आइक्खइ चोप्पुम् किना चिन्दिचेन्नि ने-
पाम्पोयोक् एन् वक् दोत्नि, लङ्वाखा दोत्नि, खुला दोत्नि लित् किना पाक्दि। पाम्पोयोक्बो कमा कपा बुङ्वा अक्ता कप्वादो ङे बेत्। कबुङ्वा हालापेक् हालासिसि केत्। कसिवा कछादो हालासिसि केत्। चाढि पअङ् हालापेक्पेक् केत्। पाम्पोयोक् वायुङ्ला वापोन्लादो कबुङ्वा बेत् किना वासोन्ला, वाचोङ्लादो कसिवा पाक्दि। पाम्पोयोक् सिवा दोकङ् कपरि कपरिबो ओक्तो मुन्मा रिइम् । कसिवाआ एन् बुलुम् साप्फि सावा, साका इत्दि ।
अक्कुबो कसिवा लाङ्मा रिइम् । छुक्सि नालो कहुक्वा हिप्मा किना खुप्मा दोत्, निए । अक्कु दोकङ् कपरि कपरिबो ओक्तो मुस्सुम् किना लाक्सुम् पाआ छे लिसा । अक्कु दोकङ् दुङ्मा वा मुमा किना पेए नालो खाक्भुन् मुमा किना लाक्सुम् निछे खाबा लोक्मा रिइम् ।
१५. छाप्लाहाङ् छाप्मा (चिठी लेखन)
एन् मिन्मादोकु दुम् छाप्खाफेङ्दो छाप्मा किना कतोक् हाङ्मा काचि ङे छाप्लाहाङ् छाप्मा नि लिदुम्। छाप्लाहाङ् छाप्मा खसङ्नि निकिना आइक्खइ चोप्पुम् ने-
कले : वापुङ्ला १५, २०७८
आमो,
टोङ्कुङ्पा सेवा मेत्याङ्सो कालोङ्दो बोप्सोङ्चेनोङ्।
ओधो ङा निङाङा ङे। खन्नानिन् छे खिम्दो झारा तनिएङि ङे ओन्दे। पापा, याया, निछा झारा मेन्तुक् तयुक्दि ङे ओन्दे। छाप्मा ङे दोत्कु दुम् ना दोरोत् छे मेत्दङ् इ। कोइना छाप्लाहाङ् मेन्छाप्कु माक्सलोक् इकङ्। तोन् किना आइ अक् लुत् अस लुत् छाम्मा लुत्वाचि तक्सुङ्याङ्चङ्।
आमो, बेरि ना बेरि केन् मित्मा लि। तोप्पगरि ङ्छाप्लावादो सित्दुङ् ङेस्सुङ्कु केन् सानङ्वा चोप्पुङ् किना ङ्मिन्मा सोन्तुङ्। आत्दि ङ्योङ्नि इआङा पाआ तहाङ्दोङ्कु सा छोप्पाङ् (छोरोम्) हेन्छे चाआङ्याङ्। चाचाम् गरिदो असलुत् असलुत् चाआङ्। ङ्योङ्निचि छे अक्लुत् दा इत्दुङ्चङ् छेम्मा।
आमो, तहाङ्दोङ्कु कयोक्वा परङ् हेन् मान्मा मुयाङ्। साप्फि चोओङ्। रोङ्ओङ् खालि चाआङ्। आतात्नङ् कयोक्वा तहाङ्दोङ्कु खुङ् हेन्छे मेन्वान्केन् युक्दुङ्। कयोक्वा मान् निछे खुङ् चोप्याङ्सो खाङ्सो युङ्ङा पाआ तान्दो खिमदो ङे युङ्ङाङा ङसङ् लिङा।
आमो, कातित् पेता ओन्दे। आतात्नङ् ङे काभाक्टाङ् दोत्नि यात्मा केन्मा लामाङाकु। पापाबो कलोछुम् रेका ओन्दे हेन् ना। कतित् यात्दा किना कतुम्पछक्चि बुङ्खा मलोन्दा पुक्सा चिला ओन्दे। ङ्याया ओङ् ङ्निछा ओङ् कतेप् कतेप् पबोक्डाचिकु तित् पखाम्चि किना तोङ्याखिम् पपुङ्चाङ्चि ओन्दे।
हेन् वापोन्ला मान्याङ् पाआ ङ्बो कखिप्मा ता। तोन् पअङ् सा मेन्चि तान् मथोङ् नालो तोप्पगरि हाङ्नानिन्। पेए नालो आमो, वारङ् चासुम्लाया ङा ङे लोन्ङा। लोन्मा पतोक्नङ् नालो इछित्लोक् कफेक्वा हाङ्नानिन्। झारा तित थुप्दा चेनानिन्। तोन् पअङ् हेन्कु कफेक्वा साखान् चामा मेत्दानुम्।
पापा ना खालि रङ्पुङ् एन्कु। ङा लोन्ङाङा पाआ अक्तात् रङ्पुङ् एन्मापा खुत्दुङ्। थत्नि पापा एन् मेत्दि आमो। निहोङ्होन्दो कफेक्वा ना दोरो चक् दोरो कोप् किना। देम् कोप्मा रिइङ् ङाआ हाङ्याङ्सो मुनानिन्। ङ्याया ओङ् ङ्निछा ओङ् तोङ्याखिम् पपुङ्चि पाआ छाप्लाखिप् खुन्मापा अक्तात् अक्तात् हिखा हुदि इत्दिचि आमो।
लु आमो, साङ्केन्चि चाढि चिलिचि। हेन् इम्ङा ने। सेत्लाम् कसेत्लाम् लुम्पा ङे काचि कोप्सि पुङ्मा दोत्कु। ङा मित्मा किना केन् मिन्मा तुक्मा पेए। ङा निलो ङे युङ्ङाङा। लु तल्ल आमो हेन् ङ्छाप्मालुप् ओधो ङे नान्तुङ् ने।
टोङ्कुङ्पा सेवा
केन्चिछा नाप्छोङ्, निहोङ्होन् याकङ्।
१६. दुम्सिवाभोङ् छाप्मा (निबन्ध लेखन)
दुम्सिवाभोङ् छाप्मा निकु दुम्सिवाचि कसित् कसित् तोङ्माचि किना अक्तात् छाप्मादुम्दो छाप्मा नि तुप्दुम्। दुम्सिवाचि कसित् कसित् छाप्याङ्सो पुक्दुम्चम् पाआ तक्कुआ अक्तात् दुम् छेङ्छेङ्ति खामेत् इत्। कसिन्मा दुम् कतुप्ला दुम् कसित् कसित् पलिसेन् नालो तक्कु दुम्सिवाभोङ् छाप्मा काचि पलिनिन्। दुम्सिवाभोङ् छाप्दाङिपाआ कपुन्खादो कसिन्मादुम् करादो तक्कुबो टाक्टुक् कदुम् पअङ् कचिन्खादो कनान्मादुम् छाप्मादोत्।दुम्सिवाभोङ् छाप्मा काचि आइक्खइ चोपानुम् किना चिन्दाचेनानिन्-
हुत्लुङ् दाब्बे
रोदुङ् खिम्। चुक्करा फे निकु लुङ्वाचि । कचि कोम्दो सुम\रा लुङ्वाचि मलुङ् ङेन्। तोधो चा खान् किदि चेए। मि भुक्डि। मुत्धि योक्। जिउ, तक्कु ङे हुत्लुङ् दाब्बे।
लुङ्वा कोम् दाब्बे नि लिदुम्। दाब्बेदो खालि मि तुम्मा ङेन्मा दोत्। पेए नालो सुम्तुम्चिबो कचि टोङ्रुङ् भेत्। खिम् छे पकुनिन्। सुम्ढक् सङ् हुमा पलिनिन्। मोङ्वा लि। दाब्बे खालि साङ्मा ङेन्मा दोत्।
दाब्बे कोङ्दोकु लुङ्मा लुङ्चि हुत्लुङ्। हुत्लुङ्चि सुम्रा मयुङ्। तक्कुचि सुप्तुलुङ् निछे मलिदिचि। तक्कुचिबो कचि नङ् युङ्। तोङ्मालुङ्, चासुम्लुङ्, खाबालुङ्। सामेन् चिआ बोबिलुङ्, छेत्कुलुङ्, रिमिलुङ् निछे मलिदिचि ।
हुत्लुङ् रोदुङ्चिबो कचि सावा, साया, रङ्रि, साका युङ्खा तेप्। तोधो कचि दिमामाचि दिप्पापाचि मयुङ्। तक्कु निकु कचि सुम्तुम्चि। सुम्तुम्चि छेत्कला छेत्कलादो चा वा इत्माचि मदोत्। तोप्पगरि सोलोन्वा, लाप्लावाआ दुङ्मा वा इत्माचि। बेछुक्, चारङ, फालाम्रोङ्, पोओङ्सा पोक्पासा इत्माचि मदोत्। चामा दुङ्मा इत्मा दुम् साम्खा चोङ्मा निछे रङ्ङि। साम्खा अक् दोङ्दो असरङ् चोक्सि।
हुत्लुङ् दाब्बे रोदुङ्चिबो कचि साया भोङ्। निरिवाचिआ लुप्मा पनिनिन्। थ्वाकुचि दोकङ् रेत्माचि मदोत्। पेए नालो फिस्सि। फिस्सि पअङ् चिखिम्वादो रोप्मा तुप्मा बेन्।
१७. बुलुम्चोक् नङ्चि (शरीरका अङ्गहरू)
१. टोङ् – टाउको
२. टोङ् मुक्वा – कपाल
३. टोङ् रिवा – टाउकोको हड्डी
४. मक् – आँखा
५. मक् पुन् – आँखाको ढकनी
६. मक् साम् – परेला
७. नाबेरेक् – कान
८. नादिपुङ् – नाक
९. नाधुरुप् – नाथ्री
१०. खोङ्टाङ् – गाला
११. ङालङ् – अनुहार
१२. योन् – चिउँडो
१३. कङ् – दाँत
१४. लेम् – जिब्रो
१५. चोखोम् – मुखभित्र तालु पट्टिको भाग
१६. ङा – मुख
१७. ङा मुक्वा – जुँगा
१८. पोत् – घाँटी
१९. भाक्टाङ् – काँध/कुम
२०. छि – हात
२१. कुसि – औंला
२२. तम्बलक् – नङ
२३. सोम्बुक् – छाती
२४. चोवा – मुटु
२५. खोरि – पेट
२६. थो – आन्द्रा
२७. लुङ्माक् – कलेजो
२८. चक्सि – मृगौंला
२९. फु – मुत्रथैली
३०. फुचि – लिङ्ग
३१. लि – पुरुषको लिङ्ग
३२. धि – महिलाको लिङ्ग
३३. रुप्पालेन् – मलद्वार
३४. थेन् – पिँध
३५. तुम्पछक् – घुँडा
३६. लोङ् – खुट्टा
३७. नारखोङ् – नलिखुट्टा
३८. हेबेक् – कोखा
३९. केङ्टाङ् – चाक
४०. यक् – ह्याकुलो
४१. छुमायक् – ढाँड
४२. हुक्वा – छाला
४३. रिवा – हड्डी
४४. ङासिवा – ओंठ
४५. राम् – शरीर
४६. छामाङ्रि – पाठेघर
४७. फित्फित्वा – ढुकढुकी
४८. हि – रगत
४९. लिवादिन् – अण्डकोष
५०. सोम्फोरोक् – फोक्सो
५१. डोङ् – कम्मर
५२. तिन्तिरिक् – कुर्कुच्चा
५३. हेबेक् – ह्याकुलो
५४. छाल्बोक् – छेपारी
एन् बुलुम् दोकङ् मलोन्कुचि (शरीरबाट निष्कासन हुने)
५५. हाक्नुङ्वा – पसिना
५६. भिमा – पाध/पाध्नु
५७. खि – दिसा
५८. छेपा – पिसाब
५९. लिवा – पुरुषशुक्रकिट बोक्ने पानी
६०. धिवा – महिलाकोअण्ड बोक्ने पानी
६१. मक्वा – आँसु
६२. थुन्दिवा – थुक
६३. नाखिवा – सिँगान
६४. होप्छामोङ् वा – पिलोको पानी
६५. मक्खिवा – आँखाको कचेरा
१८. रकोङ ला नङ् ले नङ् (महिना र बारका नाम)
ला नङ् (महिनाका नाम)
| पुमा | नेपाली | अङ्ग्रेजी |
| हाक्नुङ्ला | बैशाख | April-May |
| वायुङ्ला | जेठ | May-June |
| वापोन्ला | असार | June-July |
| वासोन्ला | साउन | July-August |
| वाचोङ्ला | भदौ | August-September |
| वापुङ्ला | असोज | September-October |
| वाहाङ्ला | कात्तिक | October-November |
| चासुम्ला | मङ्सिर | November-December |
| चुङ्लिला | पुस | December-January |
| चुङ्पुङ्ला | माघ | January-February |
| होक्नाम्ला | फागुन | February-March |
| हक्बेन्ला | चैत | March-April |
ले नङ् (बारका नाम)
| पुमा | नेपाली | अङ्ग्रेजी |
| नाम्ले | आइतबार | Sunday |
| लादिप्ले | सोमबार | Monday |
| खामले | मङ्गलबार | Tuesday |
| सक्मुले | बुधबार | Wednesday |
| पारुले | बिहीबार | Thursday |
| रुवाले | शुक्रबार | Friday |
| पुङ्ले | शनिबार | Saturday |
१९. रकोङ दे नङ् केत्मा नङ् (पक्ष र रङका नाम)
दे नङ् (पक्षका नाम)
| पुमा | नेपाली |
| लादिप्माकचक् | कृष्णपक्ष |
| लादिओम्पचक् | शुक्लपक्ष |
| लादिकु (लादिकुइया) | औंशी |
| लाछेरा (लादिप्छेङ्) | पूर्णिमा |
केत्मा नङ् (रङका नाम)
| पुमा | नेपाली | अङ्ग्रेजी |
| हालाछु | रातो | Red |
| हालासि | हरियो | green |
| माकाचक् | कालो | Black |
| हालापेक् | पहेँलो | yellow |
| ओम्पचि | सेतो | white |
| निनाम्रु | निलो | Blue |
२०. रकोङ छाप्मालुत् (पुमा वर्णमाला)
(क) चोक्मालुत् (स्वर वर्ण)
(ख) धुङ्मालुत् (व्यञ्जन वर्ण)
(ग) पिमालुत् ढाङ्वा खाेन्कि सिन्माछाप् (आधा अक्षर र सङ्केत)
नोट: किरात लिपिमा शब्दको अन्तिम अक्षर पनि आधा नै लेखिन्छ।
२१. रकोङ खिप्मालुत् (पुमा गन्ती)
२२. रकोङ छेत्करि (पुमा छखरी)
पिमासिवा तुप्लाचि (शब्दार्थ)
१. ला खोन् किना दुम्सिवाकुक् (भाषा र व्याकरण)
दुम्सिवाकुक् – व्याकरण
कहेक्पाङ् – ठूलो
होङ्होन्दोकु – स्वदेशको
कसित् कसित् – क्रम मिलाएर
पिमालुत् – अक्षर/वर्ण
खिप्मालुत् – अक्षर/ वर्ण
पिमासिवा – शब्द
दुम्सिवाचि – वाक्यहरू
अस परिआ – दुई प्रकारले
धुङ्मालुत् – व्यञ्जन वर्ण
चोक्मालुत् – स्वर वर्ण
चोखोम् – मुखमा तालुपट्टिको भाग
पखोम्चि – जोडिन्छन्
कएन्मा – आवाज
मेन्खोम् – नजोडी
पिदुम्चम्कु – बोलिने
खेप् किना – जोडिएर
चोक्मासि – मात्रा
लाक्मा – झुण्ड्याउनु
सुक्मा – घोच्नु
थुलि – पिठो
रेक्मा – च्यात्नु
कोक्मा – हान्नु, अड्याउनु
पोक्मा – भिजाउनु
पाङ्मा – ढिलो हुनु
धुन्मा – काँप्नु
उत्वा – उखु
मित्मा – सम्झना
रिमित् -बाँसको नयाँ बिरुवा
वाप्मा – उघाउनु
सिप्मा – काट्नु
चोम्मा – तिखार्नु
बोक्वा – खोले
भोङ् दोकङ् – समूहबाट
कतात् कतात् – धेरैवटा
दुम् सिन्ला – जानकारी
तोङ्याखिम् – विद्यालय
२. पिमासिवा भोङ (शब्द भण्डार)
दाक्सा पिमासिवा – विपरीतार्थक शब्द
लिदुम्चम् – भनिन्छ
कलेदा – दिउसो
नाम् – सूर्य / आकाश
भुङ्तुप्ला पिमासिवा- अनेकार्थी शब्द
कतुप्ला – अर्थ, जानकारी
हिप्मा – बोक्रा ताछ्नु,
खेङ्मासिवा -अनुकरणात्मक शब्द
कसोङ्मा ङसङ् – आवाज दिएजस्तो
कएन्मा ङसङ् – सुनेजस्तो
कलिमा ङसङ् – भएजस्तो
कवान्मा ङसङ् - चलेजस्तो
देम्कु देम् – अनेकौ
ताक्छेत्नि – स्पष्टसँग
३. पिमासिवा फेक् (शब्द वर्ग)
आइक्खइ – तल
नङ्पि – नाम
नङ्फेन् – सर्वनाम
योक्छेम् – विशेषण
काचिखेम् – क्रियापद
काचिछेम् – क्रिया विशेषण
नङ्चोक् – नामयोगी
चोक्पि – संयोजक
मिन्मालोङ् – विस्मयादिबोधक
चोङ्पि – निपात
पोङ् कतुप् नङ्पि- व्यक्तिवाचक नाम
रि कतुप् नङ्पि – जातिवाचक नाम
झुम् कतुप् नङ्पि – समूहवाचक नाम
खाबा कतुप् नङ्पि- द्रव्यवाचक नाम
योङ्मा कतुप् नङ्पि- भाववाचक नाम
बुसित् नङ्फेन् – प्रथम पुरुष सर्वनाम
दाङ् नङ्फेन् – द्वितीय पुरुष सर्वनाम
सुम् नङ्फेन् -तृतीय पुरुष सर्वनाम
पोङ् कपि – पुरुषवाचक
खाङ् कपि – दर्शकवाचक
तोङ् कपि – सम्बन्धवाचक
सङ् कपि – प्रश्नवाचक
आपना कपि – निजवाचक
योक्छेम् – विशेषण
ककेत्मा – विशेषता
कहोक्मा – परिमाण
कखिप्मा – गणना
काचिखेम् – क्रियापद
कचिन्खादो – अन्त्यमा
काचिकलोक् – सकर्मक
काचिकमेन्लोक् – अकर्मक
काचिछेम् – क्रिया विशेषण
कयोक् – कार्य
नङ्पिचोक् – नामयोगी
चोक्पि – संयोजक
वाचोक्लिवा – बलेसीको पानी
पचोकेन् – चुहिएन
मिन्मालोङ् – विस्मयादिबोधक
चोङ्पि – निपात
४. पुन्, काचिभान्, काचिखेम् (धातु, क्रियामूल, क्रियापद)
पुन् – धातु
काचिभान् – क्रियामूल
काचिखेम् – क्रियापद
छोक्छेन् – छपनी
५. पिसि, पोङ्सि (वचन, पुरुष)
पोङ्सि – पुरुष
आसानि – सजिलो
अक् पिसि – एक वचन
दाङ् पिसि – दुई वचन
थुम् पिसि – बहुवचन
अक् पोङ्सि – प्रथम पुरुष
दाङ् पोङ्सि – द्वितीय पुरुष
थुम् पोङ्सि – तृतीय पुरुष
६. तोङ्पि (सङ्गति)
पिसि तोङ्पि – वचनको सङ्गति
तोङ्पि पतोङेन्कु – सङ्गति नमिलेको
तोङ्पि तोङाकु – सङ्गति मिलेको
पोङ्सि तोङ्पि – पुरुषको सङ्गति
७. दुङ्पि – काल
दुङ् पाक्सा – समय बित्यो
पाक्स दुङ्पि – भूतकाल
मेन्पाङ् दुङ्पि – गैरभूतकाल
८. तुप्सिवा (भाव)
रङ्पि तुप्सिवा – सामान्यार्थ भाव
मेत्पि तुप्सिवा – आज्ञार्थ भाव
मिन्पि तुप्सिवा – इच्छार्थ भाव
रिमापोका – चुटकिला
९. कोक्सपि मेन्कोङ्पि (करण-अकरण)
कोक्सपि – करण
मेन्कोङ्पि – अकरण
१०. पोङ्कचोक् (विभक्ति)
पोङ्कचोक् – विभक्ति
रङ्रिप्वा – ररिङ्गोको रुख
११. छाप्तङ्रि (वर्ण विन्यास)
छाप्तङ्रि – वर्ण विन्यास
हेम्योङ् – हल्लिनु
हेबेक् – कोखा
खालाम्पा – रुघा
१२. पिमासिवा तङ्रि (पदावली)
पिमासिवा – शब्द
पिमासिवा तङ्रि – पदावली
१३. दुम्सिवा छाप्मा (वाक्य रचना)
दुम्सिवा – वाक्य
दुम्सिवा छाप्मा – वाक्य रचना
काचिपोङ् – कर्ता
काचिखेम् – क्रियापद
१४. दुम्सिवाफेङ् छाप्मा (अनुच्छेद रचना)
दुम्सिवाफेङ् – अनुच्छेद
दुम्सिवाफेङ् छाप्मा – अनुच्छेद रचना
तङ्याङ्सो – जोड्दै/उन्दै
पाम्पोयोक् – अमला
लङ्वाखा – खरबारी
खुला – जङ्गल
सावा – साहस
साका – शक्ति
खाक्भुन् – पिठो/धुलो
खाबा – पैसा
१५. छाप्लाहाङ् छाप्मा (चिठी लेखन)
छाप्खाफेङ्दो – कागजमा
छाप्लाहाङ् – चिठी
टोङ्कुङ्पा सेवा – सास्टाङ्ग दण्डवट
बोप्सोङ्चेनोङ् – ढोग गरे
तक्सुङ्याङ्चङ् – उन्दैछु
बेरि ना बेरि – पटक पटक
सित्दुङ् – चेप्छु
सोन्तुङ – सम्झाउँछु
छेम्मा – चाख्न
कयोक्वा – घिउ
साप्फि – प्रशस्त
आतात्नङ् – अघिल्लो वर्ष
खुङ् – भाडो
काभाक्टाङ् – कुम
लोछुम् – दौरा
बोक्मा – टाल्नु
हिखा – झोला
नान्तुङ् – बिसाएँ
टोङ्कुङ्पा सेवा – शिर निहुराई ढोग
निहोङ्होन् – विदेश
१६. दुम्सिवाभोङ् छाप्मा (निबन्ध लेखन)
दुम्सिवाभोङ् – निबन्ध
टाक्टुक् – सबै
हुत्लुङ् दाब्बे – पितृ चुलो
दाब्बे – अगेना
टोङ्रुङ् भेत् – रिस उठ्छ
पकुनिन् – तातो हुन्न
१७. बुलुम्चोक् नङ्चि (शरीरका अङ्गहरू)
टोङ् मुक्वा – कपाल
टोङ् रिवा – टाउकोको हाड्डी
नाधुरुप् – नाथ्री
खोङ्टाङ् – गाला
ङालङ् – अनुहार
योन् – चिउँडो
कुसि – औंला
सोम्बुक् – छाती
चोवा – मुटु
चक्सि – मृगौंला
फु – मुत्रथैली
थेन् – पिँध
तुम्पछक् – घुँडा
नारखोङ् – नलिखुट्टा
केङ्टाङ् – चाक
यक् – ह्याकुलो
छुमायक् – ढाँड
छामाङ्रि – पाठेघर
फित्फित्वा – ढुकढुकी
हि – रगत
सोम्फोरोक् – फोक्सो
डोङ् – कम्मर
तिन्तिरिक् – कुर्कुच्चा
होप्छामोङ् – पिलो
दुम् लोक्मा खिप्लाचि (सन्दर्भ स्रोत)
| १. | खगिन्द्र (पुनम) पुमा राई र अन्य, बुङ्वाफोप, वि.सं. २०६४ देखि वि.सं. २०७८ सम्मका विभिन्न अङ्कहरू, किरात पुमा राई तुप्खाबाङ्खाला, ललितपुर। |
| २. | गणेश पुमा चिन्तन, आधारभूत पुमा शब्दकोश, वि.सं. २०७७, किरात पुमा राई तुप्खाबाङ्खाला, ललितपुर। |
| ३. | गणेश पुमा चिन्तन, बाङ्मासिवा, वि.सं. २०७८, आदिबासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान, ललितपुर। |
| ४. | गणेश पुमा चिन्तन, योङ्युप्चिदो, वि.सं. २०६८, सुम्निमा थिएटर एकेडेमी, खोटाङ। |
| ५. | गणेश पुमा चिन्तन, https://salappatech.com, वि.सं. २०७८, SalappaTech, Kathmandu. |
| ६. | गणेश पुमा चिन्तन, https://pumadictionary. salappatech.com, वि.सं. २०७८, SalappaTech, Kathmandu. |
| ७. | गणेश पुमा चिन्तन र अन्य, https://pumarai.org, वि.सं.२०७८ सम्म, किरात पुमा राई तुप्खाबाङ्खाला, ललितपुर। |
| ८. | पुमा भाषा पाठ्यक्रम पाठ्यपुस्तक निर्माण प्राविधिक समिति, पुमा ला (पुमा भाषा) छान् अक् (कक्षा एक), वि.सं. २०७७, किरात पुमा राई तुप्खाबाङ्खाला, ललितपुर। |
| ९. | प्रविण पुमा, पारुसेवा मुन्दुम : परिचय, पाठ र विश्लेषण, वि.सं. २०७४, आदिबासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान, ललितपुर। |
| १०. | विष्णु एस राई, खम्बुवानबाट हराएका सन्तानहरू, वि.सं. २०६७, नागेश्वरी राई, काठमाडौं। |
| ११. | विष्णु एस राई र अन्य, पुमा शब्दकोश तथा व्याकरण, वि.सं. २०६५, किरात पुमा राई तुप्खाबाङ्खाला, ललितपुर। |
| १२. | श्रीकुमार पुमा राई, भद्रलछेउमा, वि.सं. २०७८, किरात पुमा राई तुप्खाबाङ्खाला, ललितपुर। |
| १३. | श्रीकुमार पुमा राई, लिम्माछित वंशावली, वि.सं. २०७८, किरात पुमा राई तुप्खाबाङ्खाला, ललितपुर। |
