जनगणना २०६८ बमोजिम किरात पुमा राईहरूको जनसङ्ख्या स्थिति

श्रीकुमार पुमा राई

परिचय

सामान्य अर्थमा जनसंख्याले मानिसको कुल संख्यालाई जनाउँछ । तर विशेष अर्थमा जनसंख्या भन्नाले कुनै निश्चित भूगोल भित्रको कुनै निश्चित समय सीमाभित्र गनिएका वा गिन्ति गरिएका कूल मानिसहरूको संख्या भन्ने बुझिन्छ । त्यसैले नेपालले निश्चित भुगोल र २०६८ ले जनगणना गर्ने तोकिएको समयावधि भन्ने बुझिन्छ ।

नेपालमा जनगणना वि.सं. १९६८ सालदेखि सामान्यतः प्रत्येक १०÷१० वर्षमा गर्ने गरिएको पाइन्छ । यस अर्थमा जनगणना २०६८ एघारौं जनगणना हो । यसको स्थलगत मुख्य विवरण संकलन २०६८ सालको असार महिनाको ३ गतेदेखि १३ गतेसम्म जम्मा ११ दिनमा गरिएको हो । जनगणनाको विवरण संकलन, प्रशोधन तथा प्रकाशन नेपाल सरकारको तर्फबाट राष्ट्रिय योजना आयोगको सचिवालय अन्तर्गतको केन्द्रीय तथ्याङ्क विभागले गर्ने गर्दछ । त्यसैले यस लेखमा साभार गरिएका सम्पूर्ण तथ्याङ्कहरूको श्रोतहरू केन्द्रीय तथ्याङ्क विभागकै प्रकाशनहरू हुन् । खालि राष्ट्रिय रुपमा प्रकाशित भएका विस्तृत तथ्याङ्कलाई पुमा राई भाषालाई मातृभाषाको रुपमा लेखाउनेहरूको देशभरीको तथ्याङ्क यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ ।

नेपालमा पाइने चार भाषिक परिवार मध्ये भोट बर्मेली परिवारमा पर्ने मध्य किराती पुमा भाषा पुमा राईहरूले बोल्दछन् । नेपाल सरकारले पुमा राई भाषालाई अति लोपोन्मुख भाषाको सूचीमा राखेको छ । त्यसै गरी किरात राई यायोक्खाले लोपोन्मुख, लेख्य परम्परा नभएको राई भाषाको रुपमा सूचीकृत गरेको छ ।

पुमा राईहरू आफुलाई रकोङ, रोकोङ, रोखुङ तथा रोकुङ भन्न रुचाउँछन् । उनीहरूले बोल्ने भाषालाई पुमा ला, पुमा पिमा पनि भनिन्छ भने आफ्नो भाषामा उनीहरू रकोङला, रोकोङला, वा रोकुङ्ला भन्दछन् । स्थानीय ठाउहरूको कतिपय नामहरू यसै भाषाबाट राखिएको पाइन्छ । जस्तैः— दिप्लुङ्ग(छोप्नेढुङ्गा), ओक्वारीतोङ्ग(मौवाबोटे), चाभालोक्खा(बाघ समाउने स्थान), बाखोपतान, तामदुङ्ग, बङ्शिला, बुतवा (बुयटार), राङ्गभाङ्गे, तिरीतोङ्ग, रोङ्गरुम (निगालबास), बुकुला, पायोङ आदि ।

नेपालभर बस्ने पुमा राई मातृभाषीहरूको जनसंख्या

मातृभाषा भनेको आफ्नो आमाले चलन चल्तीमा बोल्ने भाषा जुन कुनै पनि बाल–बालिकाले पहिलो बोलीमै सिक्दछ भन्ने बुझिन्छ । मातृभाषालाई पहिलो भाषाको रुपमा पनि बुझ्ने गरिन्छ । पुमा भाषालाई मातृभाषाको रुपमा लेखाउने मानिसहरूको संख्यात्मक विवरण निम्न अनुसार रहेको छ । यस लेखले मातृभाषाको महलमा पुमा बाहेक अन्य भाषा लेखाउने पुमा राईहरूको संख्या प्रतिनिधित्व गर्दैन भने गैह्र पुमा राई भए पनि मातृभाषामा पुमा लेखाउनेको संख्या भने यसमा समावेश गर्दैन । तसर्थ नेपाल भरमा जम्मा कति संख्यामा पुमा राईहरू छन् भन्ने तथ्यांक यसले प्रतिनिधित्व गर्दैन ।

तालिका नं. १

क्र.सं.	क्षेत्र	विवरण	सङ्ख्या	जम्मा	प्रतिशत
1	ग्रामीण/सहरी	सहरी	188	6686	2.81
		ग्रामीण	6498		97.19
2	भौगोलिक क्षेत्र	हिमाल	50	6686	0.75
		पहाड	6320		94.53
		तराई	316		4.72
3	विकास क्षेत्र	पूर्वाञ्चल	6643	6686	99.35
		मध्यमाञ्चल	34		0.5
		पश्चिमाञ्चल	9		0.15
		मध्यपश्चिमाञ्चल	0		0
		सुदूर पश्चिमाञ्चल	0		0