पुमा भाषा भोट-बर्मेली भाषा परिवारअन्तर्गतको नेपालको एक राष्ट्रिय भाषा हो । यस भाषाको शब्द लेखन तथा वाक्य निर्माणसम्बन्धी पृथक व्याकरण छ । पुमा भाषीको बाहुल्यता रहेका स्थानहरूका विद्यालयहरूमा यस शैक्षिकसत्रबाट पुमा भाषाको पठनपाठन गर्ने गराउने पुमा राईको मातृसंस्था किरात पुमा राई तुप्खाबाङ्खालाको योजना रहेको छ । सोका लागि संस्था तथा जन्तेढुङ्गा गाउँपालिकाको सहकार्यमा कक्षा १ देखि कक्षा ५ सम्मको पाठ्यक्रम, कक्षा १ को पाठ्यपुस्तक तथा सन्दर्भ सामग्रीको रुपमा आधारभूत पुमा शब्दकोशको प्रकाशन भइसकेको छ ।
पुमा भाषामा प्रयोग हुने वर्णहरू देहायबमोजिम रहेका छन् –
(क) स्वरवर्णहरू – अ, आ, इ, उ, ए, ओ ।
(ख) व्यञ्जन वर्णहरू –
क् ख् ग् घ् ङ्
च् छ् ज् झ्
ट् ठ् ड् ढ्
त् थ् द् ध् न्
प् फ् ब् भ् म्
य् र् ल् व्
स् ह् ʔ न्ह् म्ह् र्ह्
पुमा शब्द तथा वाक्य लेखनसम्बन्धी स्थापित मान्यता निम्नबमोजिम रहेको छ-
१. पुमा भाषाको उच्चारणमा दीर्घ स्वर छैन । त्यसैले सबै मात्रा ह्रस्व लेखिन्छ । इकार भन्दा अघि आधा अक्षर (वर्ण) उच्चारण भएमा सो अक्षर पूरा लेखी खुट्टा काट्ने गरिन्छ, (जस्तै: खिप्दि)।
२. य (वर्ण) भन्दा अघि आधा अक्षर (वर्ण) उच्चारण भएमा सो अक्षर पूरा लेखी खुट्टा काट्ने गरिन्छ, (जस्तै: बेन्याङ्) ।
३. मानिसको नामको अन्तिम अक्षर आधा उच्चारण भए पनि हलन्त राखिन्न, तर अन्य शब्दहरूको अन्त्यमा आधा अक्षर उच्चारण भए अन्तिम अक्षरमा हलन्त लेख्ने गरिन्छ, (जस्तै: बेन्) ।
४. कण्ठस्पर्शी (अल्पघोष) (ग्लोटल) वर्ण ʔ को उच्चारण जनाउन (ʔ) लेख्ने गरिन्छ, (जस्तैः माʔवा) ।
५. अनुसन्धानबाट प्राप्त निष्कर्षअनुसार नासिक्य अघोष प्राणत्व वर्णहरू ‘न्ह’, ‘म्ह’ र ‘र्ह’ आधा ‘न’ र ‘ह’, आधा ‘म’ र ‘ह’ वा आधा ‘र’ र ‘ह’ को संयुक्त वर्ण होइनन् । यी तीनै सग्ला वर्ण हुनाले सोही रूपमा प्रयोग गर्ने गरिन्छ ।
६. एन्चि/एन्च, केन्चि/केन्च, कचि/कच, केचिका/केचका, चाआनम्/चाआनुम्, पअङ्/पङ् जस्ता स्थानगत भेद देखिने सबै शब्दहरूमा एन्चि, केन्चि, कचि, चाआनुम्, मेन्चोक्दानुम्, पअङ्लाई औपचारिक रूपमा प्रयोग गर्ने गरिन्छ ।
७. दोकङ्/दोङ्कङ्/दोकोङ्/दोङ्कोङ् जस्ता शब्दहरूमा दोकङ्लाई औपचारिक रूपमा प्रयोग गर्ने गरिन्छ ।
८. नेपाली भाषाको “लागि र लाई” शब्द पुमा वाक्यमा आवश्यक हुँदैन। त्यसैले यी शब्दहरू औपचारिक रूपमा प्रयोग गरिदैनन् ।
९. पुमा भाषा लेखनलाई सहज र सरल बनाउन मिश्रित (संयुक्त) अक्षरहरूलाई समेत एकल (सामान्य) बनाएर लेख्ने गरिन्छ, (जस्तै: द्म को सट्टा द्म) ।
