योङ्‌युप्‌चिदो (पाइलाहरूमा) उपन्यास (पुमा र नेपाली भाषामा) पहिलो संस्करण

“YONGYUPCHIDO” ON THE FOOTPRINTS

WRITTEN BY GANESH PUMA CHINTAN

आपना एन्रोदुङ ला पिमा, एन्थाप्सङ हिलिदो नङ्निमा

लोक्तामा मेत्मा मिन्मासाका कइत ङ्माङ्पाचिबो

कचछिदो ङ्कोङ फोङ्सो सिलि कोप्सो

अकु “योङ्युप्चिदो” छाप्लाभुङ

इत्दुङ्चङ ।

आसेमङ्दे आलेमङ्दे सुम्निमाकि परुहाङआ नामयुङ्सुकि ओकोछा छियाछाछे ओको चिखिम् वापेन्खादो मामुन्माआ मामुनाकि ओको सोहोन पाक्पुन्वादो अनुरङ्री साका कोप्सोइ खाबा कोप्सोइ योङ्युपचीदो रङ्लाहुप्ए छुछाप्तुकि हेन्खामाओ होङ्छामीचिदा छुलेतमोहो छुलेत्याङ्सो आन्कोछुक्दा छुपाक्ताबेन होङ्छामीची झाराचीआ नङ्नीमाए लोक्तामाए मामुयाङ्सो ओको रङ्लाहुप योङ्युपचीदो खिप्मालिने ङ्को मिन्मा साकोङ्वादोइ छुछाप युङा नाम्चीपलेक थक्मायुङदोइ निनाम्माओ कचोन्दुङे नाम्युङाए खाना ओको योङ्युपचीदो साया कोप्सोइ खाबा कोप्सोइ ।

लालधन राई (८३)

     (ङापोङ)

     दिप्लुङ्ग–७, निगालबास

होङ्छा मुन्मा मामुनाङ्बेन सुम्निकुई पारुहाङआ मामुन्सुओ ओको थाप्सङ् पाथाप्सङ्ची आइकु छाआ, तोङ्याछाआ छुछाप्माई लोङ्लियाङ्बेन बुङ्लुमी ङा बुङपेन्मी ङा नङ्नीमाए लोक्तामाए लोलियाङ । ओको छाओ छियाछाओ योङ्युप्चीए योङ्वामा यिङ्कङ् चोमोलुङ्मादीङे, हेन्खामा दोङ्कङ निनाम्मादीङे तिरीतुङ्लो साया काम्ने, साया चोङ्ने । ओको थाप्सङ् मा थाप्सङदुम हेन्दा छाचीलाई होङ्छामीचीलाई लुलाम इत्मा लाम खाङ्मेत्मा साया पोन्ने । काबो रङ्री मेन्धा, साका मेन्धा, चासुम चोङ्सो, खाबा चोङ्सो, तोङ्या पोन्सो पुङ्मा लिने । सुम्निहोनदी पारुहोङदी नामयुङ्ने हाई । निलाम काफाक योङ्युप्चीङे निपधानिन्ने ।

गुमान सिं राई (७६)

(बुङ्लुमी बुङ्पेन्मी)

     दिप्लुङ्ग–७, निगालबास

हेन्खामा निनाम्मा मुनादोङ्कङ् सुम्निमा पारुहोङबो कदुङ्यी होङ्छा मुन्मातालो, तोनपअङ् मन्ना थङ्मा, युङ्मा रङ्री–साका कोप्सो तान साप्तान ङेन्मा लिसो एत्तोङ्तालोकु झारा दुमचिङे मुन्दुमआ पिदीचि । आसेयु बुसुयुयीकु साकु थाप्सङ्चिङे आईनिलोकु लाम तङ्मा दुम मलिसा । खोनपअङ् सालाप्पा दिकङ् खोक्वालुङ्तालोकु वेरी खोक्वालुङ्यीकु लुलाम होत्सो छियाछाबो छिया लावा पअङ छिया रङ्री कोप्माङे होप्माछामआ ताती । दिपाथाप्सङ्पाथाप्सङ् कङेन दिपापाची दिमा थाप्सङ् माथाप्सङ् कपेन दिमामाचिबो कचि मित्माङे साम्खाआ खुरी । सुन्तुमचिआ मतिदीचिकु योङ्युपचिङे रङ्लाहुप लियाङ् ।

सापाचा लित्मा दोङ्कङ् लामातालोकु चासुम खाबा कोप्माकिनान मोङ्छामा ङेन्माङे लेवा, मङेनआ मुऊ । खुला ङात्सो चा पाक्मा खोरी केन्सो छा, छोदुमचिबो कायात पिरी बेन्सो दोक बामाङे रङ्लेन्खा लिसा । वाबुमा दिङकङ् वालेम्मा तालोकु हेछाकुपाबो कपाङ्खुनचिबो कभोङ्मा उन्दा उन्दा लाम्सो छाप्माचिङे योङ्युपची मलियाङ् । कुलुङ्दिप्पा मुआपाआ तोक्मायाङ्कु नाम्धुङपा सामेत, रओक सोलापाआ तोक्मायाङ्कु रओक सोहोन, दिप्लुङदो युङ्मायाङ्पाआ लिसाकु दबलुङ बोबी, रुथुम बाखादोकु रुथुम बोबी झाराचिङे अक्ता अक्ता मुयाङ्सोकु योङ्युपची मलिसा ।

आईछाप्माखिप्मादो रकोङ् रोदुङ्चिबो बुसितदोकु रङ्लाहुप कभोङ गणेश पुमा चिन्तनआ तान साप्तानदोकु मन्नाचिबो कचिदुङदुमदो छाप्दी किनान छाप्लाभुङ्लोन्मा लियाङ्पाआ सोम फोङ्सो बुङवाफोप लिमाङा  लियाङ् । बुसितदोकु छाप्मा योङ्युप कति गणेश पुमा राई चिन्तनबो कयोङ्युपची निपलिप्निन्ने,  निपरेप्निन्ने । मलिप्निछाङा असकाङ् बुसित अक काङ्दाङ मत्तै मलिने । बासङ्चेन्सोङा, सुतुप्मी वान्सोङा निछाङा रङ्री साका कोप्सो तोङ्याहुन, निरङ्हुन पोन्माङा लिने । मिन्मासाक्मा लिकु दुमची बाखाथाप्सङयी      निपधानिन्ने । बुसुयीकु हेछाकुपा आइकु हिलीहोङ थाप्सङहोङ लिङेन । आईकु कछाप–कपेन सेत्लामकु थाप्सङचोङ हिलीचोङ लिने । निकु लाम कतिबो कयोङ्युप देम्खाछे पमानिन । अक्कुङे ङ्बो निकोङ्ला सावा–रङरीनाम  लियाङ ।

श्रीकुमार पुमा राई

दिप्लुङ–७, खोटाङ

हामी मानिसको पहिलो पहिचान हाम्रो भाषा र संस्कृति हो । यसमा कसैको असहमति नहोला । साथै भाषिक तथा सांस्कृतिक पहिचान हाम्रो जन्म, जीवन र मृत्युसँग प्रत्यक्ष जोडिएर आएको हुन्छ । यसलाई स्वीकार्न हामी बाध्य हुनु पर्दछ ।

बदलिंदो परिवेशमा हामीसँग सम्बन्धित सबै कुराहरू पनि बदलिन आवश्यक छ । तर समयलाई पछ्याउने नाममा आफ्नो मौलिक भाषा, संस्कार तथा संस्कृतिहरूलाई बिर्सनु भने उचित हुन्न । अरुको भाडोमा खिर पाक्यो भन्दैमा आफ्नो भाडोको ढिडोलाई हेला गर्नु युक्ति संगत नहोला । बरु त्यै  ढिडोलाई अरुको खिर भन्दा मीठो र रसिलो कसरी बनाउने भन्ने उपायको खोजी गर्नु उचित होला कि ?

युगलाई उछिन्ने मान्छेको महत्वकांक्षाले हामी आपूmले आफैलाई समेत बिर्सन थालेका छौं । ‘बादरले आफ्नो घर बनाउँदैन र अरुको पनि भत्काइदिन्छ’ भन्ने उखान यहाँ ठ्याक्कै लागू भएको देखिन्छ । आफ्नाो मातृभाषा नआउने र अरुले बोल्दा पनि खिसी गरेको पाइन्छ । यति मात्र कहाँ हो र, आजको दुनियाँमा आफ्नो स्थानीय मातृभाषा, संस्कार र संस्कृतिका पक्षपातीहरूले रुढीबादीको आरोप पनि खेप्नु परेको बिडम्बना छदैछ । यस्तै बाढी र भेलको बीच भङ्गालोबाट तपाइँको हातमा यो योङ्युप्चीदो पुमा राई भाषाको उपन्यास थम्याएको छु । उपन्यास सम्पूर्ण नेपाली भाषीको लागि पनि पठनीय बनाउन यसको नेपाली अनुबाद पनि राखिएको छ । पुमा राई भाषालाई नेपाली  लगायत अन्य भाषामा अनुवाद गर्दा रुपान्तरणका ठेट शब्दहरू पाउन नसकिए तापनि वाक्यको भाव खुलाउन सक्ने शब्दहरू प्रयोग गर्ने प्रयास गरिएको छ । बेग्ला बेग्लै भाषाका व्याकरणीय संरचनाहरू पनि फरक हुने भएका कारण योङ्युप्चीदो (पाइलाहरूमा) लाई नेपाली रुपान्तरण गर्दा वाक्य सरल र सरस त बन्न सकेनन् नै होला तर यसलाई आगामी संस्करणहरूमा तपाईहरूकै सुझाब र सल्लाहका आधारमा परिमार्जन गर्दै लगिनेछ ।

पुमा राई र नेपाली भाषाको यस उपन्यासमा पुमा राईहरूको रीति र संस्कृतिहरूको सामान्य झलक झल्काउन खोजिएको छ । बृहत पुस्तकमा मात्र अटाउन सकिने जन्म देखि मृत्यु सम्मका संस्कार र वर्षभरिमा मानिने संस्कार तथा रीतिरिवाजहरूलाई छोटकरीमा बुझाउने प्रयास गरिएको छ यस सानो उपन्यास मार्फत । यस उपन्यासमा पुमा राईसँग सम्बन्धित सबैखाले संस्कार, रीति र संस्कृतिहरूलाई विस्तृत रुपमा व्याख्या गर्न सकिएको छैन । साथै पुमा राई भित्र पनि विभिन्न पाछा तथा उपपाछाहरू हुन्छन् । यो उपन्यास पुमा राई पालुन पाछाको तोङ्मालुन उपपाछासँग सम्बन्धित रहेर लेखिएको छ । त्यसैले पुमा राईकै अन्य पाछाहरूसँगको केही सांस्कारिक तथ्य तथा केही विवरणहरूमा मेल खान नसके त्यसलाई स्वभाविक मान्नु पर्दछ ।

यस पुस्तकलाई अद्यावधिक गरिरहनको लागि पुमा राई तथा भाषासँग सम्बन्धित सबै विज्ञहरूको अमूल्य सुझाब तथा जानकारीको आवश्यकता महसुस गरेको छु । म सधैं यसको भोको रहनेछु । आवश्यक परे यसको अंग्रेजी अनुवाद पनि आगामी संस्करणहरूमा ल्याउन सकिनेछ ।

नयाँ युगको नयाँ नेपाल र नयाँ नेपालको नयाँ मान्छे हौं हामी । त्यसैले भाषा तथा संस्कृति प्रति हाम्रो नयाँ दृष्टिकोण र नयाँ प्रयोगको खाचो छ । अबको परिवेशमा एकदुईवटा मात्र भाषा जानेर समाज र परिवेशसँग घुलमिल हुन सकिने अवस्था छैन । किनकी भाषा नै एक अर्कालाई नजीक बनाउने त्यो माध्यम हो, जसको विकल्प अरु केही हुन सक्दैन । भाषा सम्बन्धी नयाँ दृष्टिकोण र नयाँ प्रयोग अनुसार एक नेपालीले कम्तिमा तीनवटा भाषा बिना रोकावट सहजै बोल्न र लेख्न जान्न आवश्यक छ । ती भाषाहरू— आफ्नो मातृभाषा, नेपाली भाषा र अंग्रेजी भाषा हुन् । यी यति भाषाहरू किन जान्न आवश्यक छ ? र कस्तो अवस्थामा कुन भाषा प्रयोग गर्दा उचित हुन्छ, त्यो वक्ता आफूले छनौट गर्नु पर्ने कुरो हो, जुन छनौट गर्न तपाईलाई अप्ठ्यारो नपर्ला भन्ने मैले अनुमान गरेको छु । ६ महिना देखि ३ वर्ष सम्मको बच्चाले ऊ सँग घुलमिल हुने व्यक्तिले बोल्ने सम्पूर्ण भाषा लगायत उनीहरूको सम्पूर्ण क्रियाकलाप बराबर प्रतिशतमा सिक्न र बोल्न सक्छ भन्ने तथ्य अनुसन्धानबाट सिद्ध भएको छ । त्यसैले हामी आफ्नो परिवारमा कम्तिमा उपरोक्त ३ वटा भाषा बोल्ने कोशिस गरौं, पैतृक संस्कार र रीतिसंस्कृति गर्न नछोडौं । ती बहुमूल्य निधि हाम्रा भाषा, संस्कार तथा रीतिसंस्कृतिहरू आफ्से आफ पछिल्ला पिढीहरूमा संरक्षण तथा हस्तान्तरण हुँदै जानेछन् ।

यो पुस्तक तपाईहरूको हातसम्म पु¥याउन सहयोग पु¥याउने प्रकाशक ‘सुम्निमा थिएटर एकेडेमी, चिसापानी–७, खोटाङ’ र प्रकाशन खर्चको लागि सहयोग गर्ने सहप्रकाशक ‘आदिवासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान, ललितपुर’ प्रति कृतज्ञ छु । साथै यस पुस्तक लेखन तथा प्रकाशनको क्रममा प्रत्यक्ष या परोक्ष सहयोग पु¥याउनु हुने सह–प्राध्यापक  विष्णु एस राई (पीएचडी), श्रीकुमार पुमा राई, अर्जुन वान्तावा, कमला पुमा, उषा पुमा लगायत सम्पूर्ण महानुभावहरू प्रति हार्दिक आभार प्रकट गर्दछु । त्यसैगरी यस पुस्तकको प्रकाशनको क्रममा विशेष सहयोग पु¥याउनु हुने श्री प्रवीण पुमाप्रति पनि कृतज्ञ छु ।

अन्तमा, मेरो बाल्यकालदेखि यसअवस्थासम्म मलाई डो¥याएर ल्याइपु¥याउनु हुने मेरो परिवारजन बुबा लालधन पुमा, आमा लालमाया पुमा, दिदी कमला पुमा, बहिनी करुणा पुमा, दाजुहरु भरत पुमा, हरिश्चन्द्र पुमा, लिलाचन्द्र पुमा, भाउजुहरु धनकुमारी पुमा, मिना पुमा, मिना (बिमला) पुमा  लगायत प्रति आभार प्रकट गर्दछु ।

‘भाषिक निधि सञ्चार हो र सञ्चार मानव सभ्यताको अपरिहार्य आवश्यकता । त्यसैले सबै भाषाहरू प्रति समान व्यवहार र दृष्टिकोण राखौं ।’

गणेश पुमा चिन्तन

लेखक

ganeshchintan@yahoo.com

ganeshchintan@gmail.com

www.facebook.com/ganeshchintan

मोबाइल: ९८४२०७४७२२

२०६८।१।११

वाहुत् युन्पा युन्पा सोलासोलाकी छोप्सीआङा पाआछे टाङ्टुप्मीआ तक्कु वाहुतङे हुङीङेसी । केक्दी दोकोङ्कु कचेन्खाचाखा देम्खाछे नामाधामा खोन्की मान्माकेन्मा परिइन् खकुआ । कपरी कपरीबो बड्ढे–बड्ढे वासाची केक्डीची, मपोरा, मचेन्दाचाआ खोन्की खीम्मसोत्दापुक्दा, कोइना खकु परङ् तोधोत्नीङे चेन्चाङेन् हेन्छे । खकु खिवाली (कनानानिछा पक्कानिछाची निपमुनेन्कु) लिसा । खिवाली मत्तै पेए, मामा पापा मेत्दङ् लिसाकुछे बड्ढेङे लिसा । खक्कु आप्पैङे कदुङ् मुउचाआङीकु छे बडढेङे लिसा । खसङ् खसङ् पाआ कमिन्मा  खोरोरोवा लिपुङ् ओन्दे मिन्याङ् मिन्याङ्खदो । मिन, साक, कजोकुची, कयोङ्नीची मित्दीकेस्सीची । पङ् मेन्सीन्पुङ्मङ्ङे कमक्दो वा ताम्दी, कमक्वा धा, कचोवा तुक ।

तोप्पयोक्दोङे अक्ता मन्ना कचक्दो ताआलाआ । खकुआ तक्कु मन्नालाई खाङ्ङीधित्ती । तोधोङ्कङ् कलावामेत्दङ् पान्पुङ्की आह्याक्खाया छुक ।

तक्कु मन्ना साम्सी हेक्मा पुस्सी । वाहुत्बो हाप्पधेत् ओप्पधेत् ।  टाङ्टुप्मीबो परङ् ककिमा केत् । मन्नालाई हिस्सीखाङी करङ्–करङ् । खकुआ तक्कु मन्नालाई चोप्पी, पे, वेरी चोप्पी पअङ् पे । कोइना तक्कु मन्नाआ आपना कसुसु मुउ । वासाबो खकुलाई हाप्धेत्याकु नाम्साम् ङसङ् छे पेए । पअङ् तक्कु वासाबो ककिमा केत्याङ्कु तक्कु मन्नाआ पसिन्दीन्छे ।

वाहुत्बो हाप्पधेत् ओप्पधेत् कोफाक्नी चिआङाखदो तक्कु मन्नाआ कसाम्सी भारी योक्सी । कभारी चक्मा मुआङीकु । आहिक्खीकोङ् खाबा छोको लासो लासो लोन्दा । असपोङ्मङ् खाङ्पमुआची ।

‘खाबा, काभारी योक्दा ?’—खकुआ सक्सी । खाबाछे आसिकदलयात्नी खाचोपाकी पिसा— ‘योक्दा ङ्बोना । काबोछे योक्दा रैछ तल्ल ।’

‘अँ, खाबा खन्नाना खोङ्नीकु  छोको तधीता रैछ ।’

‘खोङनीयाङकी आसिक ?’

‘खन्नाङे खोङ्तनीकुही पअङ् छोकोछे खोङ्नीकुङे तधीता रैछ ।’

‘खाचुत्माना बड्ढेङे तलेन् इ आसिक खन्ना ।’

‘तनान्नीन्कु तल्ल खाबा खन्ना ?’— कदुम रक्ढीपुक्सीकी पिसा आसिकदल ।

‘निच्चेङे राभाभावा चिमाआ पहोत्दोङ् रैछ, अक्रङ्ना मेन्चोन् पलिनिन् ओन्दे आसिक ।’

‘ङाआ काङाहङ्दोङे सिन्दुङ्कु खाबा खन्ना तहोत्दानिकी ।’

‘ङाहङ् खिप्माछे तलेन्याङ्कु हे खन्ना !’

‘चिन्माचेन्मा दोताङे पेए हेन्ना तल्ल ।’

‘ए ल ल …………… ।’ मुयुप्मायुप् रिआकेसा खाबा ।

आसिकदलबो कसाम्सी चक्दीचिली । असपोङ्मङ् ठेम्नीकु लुङ्वा धुङ्दो पयुङाची । नाम लोन्दाकी अकजुवालेङ्दी ताआङेसा । कोइना नामसोङ् परङ् वाहुत तालो मेन्तायुक्दा । खकुची पयुङ्चीकु लुङ्वादोछे नामसोङ्आ मेत्धीत् युक्दीकुआ तकु लुङ्वा छललवा केङाङा । निछेङे खकुची आसानी पयुङाची । कचकोङ्दुम फोङ्मापपुस्साची । बाङ्याङ्सो पयुङाची बड्ढेमेत्लो । पबाङाङाचीखदो नामसोङ्छे इछित् उइ तमालामा मुआङा । कचबाङ्माआ पमान्दाकेसाचेनाची खकुची । कचभारीची नामसोङ्आ धित्मा पुस्सीची पअङ् खकुचिबो कचलावा पुक्सा । झोङ्लुप्नी पपुकालोन्दाचीकिना आपना आपना कचभारी पखुराची पअङ् कचखिम लामपवाङाची ।

आसिकदल पअङ् खाबा असपोङ्मङ् तोङ्याखिम पपुङ्चीकु । कसेत्लाम खुम्माकी अक्ता काची चिन्मादामाकी पुङ्मादोत् तोङ्याखिम खकुची । तुत्धीतालो खकुची अक्नी–अक्नी पपुक्साची पअङ् कचलाम फेका । आपना–आपना कचलाम पतङ्धापुक्दाची खकुचीआ ।

ओह्यात्नी, आसिकदलआ कसाम्सी कगोठायी भुक्सीदो । खोन्की पुक्सा कखिमयात्नी । कचाची मभोक्साङेसा । कमा कसेत्लाम पुकलोन् पअङ् खिमदोत्नीङे कोथोम्नी चिमा ककाची । यङ्खाकुखा बक्मा, कोसङ्दोङ्वाची सुमाची, चा खान मुमा । थत्नीङे चिमा ककाची पन्थुरीबो । पन्थुरी पअङ् रङाहाङ्बो कचछा अक्पोङ् मत्तै आसिकदल लिसाङेसा ।

आसिकदल चा चाआ । कतित्ची लेन्तीची, कछाप्लाफेङ्ची खुरीची पअङ् तोङ्याखिम लामवाङा । आइपदोङ् खकु लेत्कछान्दी खिप । फुरुरुवा हक ताआङा, नाम आदिक्खी सुमजुवा लेङ्दी ताआङेसा । कलावाचुम्वित चुक्सो चुक्सो पुक्साङा । खकु ठोङ्मा ठोङ्मा लोन्दाङा । लाम्चक कुचक कयोङ्नीची चोप्याङ्सो, तुप्याङ्सो तोङ्याखिम पुक्साङा ।

हात्नी परङ्, खाबाआ कछोकोभारी नान्ती सिक्वा चोम्दो । खिम्दो कमा युङाङा । कमा, कनिछा पाङतेन् खोन्की खकु सुप्पोङ् मयुङ् । कचपा पैलाङे माआपुक्साकु । खाबाकोप्सीनिकी कोइलाखात पुक्साकु । तोन्ङे कसुयुपुयु मेत्दङ् माआपुक्सा । रोङ् मचाआ खकुची झारामङ । खकुआ कोसङ् सोप्मा कमालाई फादी । खोन्की कनिछा पाङ्तेनओङ् तोङ्याखिम लामपवाङाची ।

*  *  *

तोप्पलेआ पुङ्ले रैछ । आसिकदल तोङ्याखिम पुङ्मा पदोतेन् । नाम उन्दा उन्दा चियाङ्सो निनाम्मा रादी तामा मुआङा । खकुआछे अक्ता कछाप्लाफेङ् खुरी पअङ् खीमदोकोङ् लोन्दा । कगोठाया ताआ पअङ् कमेसी, युरुपा युरुमाची हुतीचीकि चेन्सी पुक्दीची । वाहुत् चक्या वाताप्मा वक युङाङा । तोह्याङे तातीचीकी चेन्मा पुस्सीची । अकरङ् पअङ् खाबाछे कयुरुपा युरुमाची तङ्सो तङ्सो ताआलाआ । पासु कखाङ् योङ्नी धिता पअङ् आसिकदलबो ककोङ् ककोङ्या कसुखालीआ । रिआ मुयुप्मायुप् । कोइना खकु रिआकु खाबाआ पसिन्दीन्पुक्सिन् । खाबा कचक्दो ताआलाआ ङेसा ओपगरी तालोदो । खकुआछे कछीदो अक्ता छाप्लाफेङ् कक्दीङेसी । आबो तान्दोकु काची तोङे देम्खाछे पचिन्नीन् । पअङ् छाप्माखिप्माङे निपधित्तिन लाइन् । पअङ् पासु खाङ्सो हे नम्माचिसो ली, उन्दा उन्दा कसिप्सा लेयाङ्सो मछाप्मा मखिप्मा । तान्दो कयुङ् बड्ढे ङसङ्बोङे दुङ्चामा  हत्नीङे ली । खकुची तोङ्याखिमदो देम्नी मछाप मखिप । तोन्नीआङे झाराकु लेन्मादोतकु खकुचीआ ।

नाम देम चानीलो निआङा । कलेदाकु नामता ही, तल्ल आबो बड्ढेङे हुदाङीची । खकुची असपोङमङ् अक्नी तोत्ह्या खुक्सीप्वाबो कभानया नामपरप्दाचीकिना पयुङाची । खाबाआ कवाक् कवाक् मायाक्मुयुक रियाङ्सो खक्कुलाई चोपाङीकु आसिकदलआ सिन्दी । पअङ् सक्सी— ‘नम्माकिना कारिमा केत्याङ् खाबा ?’

‘थ्वाङे इ ।’

‘………………….’

खकुची बाङ्मा पपुस्साची । कचपासुची वाताप्मावकबो कचोम् कचोम् मचेन्याङ् । बाङ्मायोक्दोङे खाबाआ सक्सी आसिकदललाई— ‘आसे कनाम्पक खन्ना खात्नी तपुक्सा ?’

‘नम्माकिना ?’

‘थ्वाङे ……..।’

‘रङानङ् ।’

‘थ्वाङे नम्माई ………….. ।’

‘आम्मो, थत्नी दुम कुमा पलिनिन् तल्ल हेन्पदुङ्दोना । एन्कोङ्याकु झारा दुम लिमुमा दोत तल्ल खाबा ।’

‘किनाङे सङ्नाना तल्ल । रङाना खात्नी तपुक्साङेसा ? खिम्दो ना तयुङेएन् ।’ नी खाबाआ लिदी पअङ् आसिकदलआ रङ्माङे दोता । पिसा खकु—  ‘अँ ङा मल्खे पक्काबोदो पुक्सोङ्ङेसोङ् ।’

‘नम्माकीना ?’

‘पाहुनाची मताआङेसाकु रैछ कचखिम्दो । तुतुमा सेत्मालाई पबुदोङ्कु नम्माई पक्काआ।’

‘तल्ल मल्खे पक्का पसेत्नीन्कुकी ।’

आसिकदल मायाक्मुयुक् रिआकेसा, कोइना पपिसेन् । खाबाआ खकुबो कङाहङ्दो चोपीदिसी  बड्ढेमेत्लो ङे चोपी । वाइवाइ पलिसाची असपोङ्मङ् । तोह्याकु वाताप्मा वक खाङ्मेत्दीकिना पिसा आसिकदल— ‘चोपीखाइ हाक्कु वक ।’ खाबाआ चोपी । वक खाङी कोइना खकुआ दोरोत्छे पतुप्दीन् । वेरी खकुबोङे कङाहङ्दो चोप्दीसी । वेरी पिसा आसिकदल— ‘दोरो तखाङी खाबा तोह्या ?’

‘तोह्याना पासुची मचेन्याङ् ।’

मुयुप्नी रिआ आसिकदल । पअङ् पिसा— ‘तो दोकङ् अरु ……. ?’

पपिसेन् खाबा । कङा रक्ढीपुक्सीकी चोपी आसिकदललाई । खकुआछे थत्नीङे कङा रक्ढीपुक्सीकी फाप्सी । ‘हा. हा.. हा…… ।’ असपोङ्मङ् परिआलोन्दाची । रियाङ्सोङे आसिकदलआ लिदी— ‘आया कान्लाची मभुङ्पुङ्ङेन्, खोइ तल्ल दादरी मेन्ढाक्युक्दी मल्खे पक्काआ ।’

आसिकदलबो कदुम् एनीकिना पपिसेन खाबा ।

‘पासुचीछे चोप्सो मुमाची कानेइ खाबा । मखुचा वेरी । पअङ् खन्नाआ ङ्दुम् ततुप्दीन् ङसङ् लिओङ् ।’ नी रङ्सो आसिकदल रेप्लोन्दाकी कचपासुची चोपीखाङीची ।

‘अल्हेङ्कु मन्नाबो अन्ल्हेङ्कुङे कदुम्, ङाआ दोरो तुप्दुङ्कु तल्ल कादुम।’ नी खाबा रङाङाखदो आसिकदलआ कदुम् कप्दी— ‘ङा अन्ल्हेङ्कु खन्ना उन्कु पेए खाबा । खन्ना पअङ् ङा अक्नीअक्नी ङनङ्दाकुङे । कोइना नम्माइ …………..।’  खोन्पअङ् हाप्दादिसा खकु ।

पअङ् खाबा पिसा— ‘एन्मेत्नीना तल्ल नालो, दोरो दुम्कु ?’ खोनपअङ् परङ् असिकदल पिसा— ‘इछित् ओह्या बेनाना तल्ल । नम्माइ …………….. ।’ तोन्नी रङा पअङ् खकु वेरी हाप्दादिसा ।  खाबा इछित् खकुबो कचक्दो बेना । आसिकदलआ एन्मेत्दी तकु दुम्— ‘नम्माइ……………. झेत्ना भाउजु खोरी खुन्याङ्नी ।’

ओन्नी आसिकदल पिसाकु खाबा वाइवाइ लिसा । सके मेन्एन्युक्दीकु ओन्दे, कखिमहोङ्मा असबुलुमबो लिङेनपाआ कखिमहोङ्पा दोरोमेन् सेत्मा पलिनिन् निकीना । खोन्की मेन्सीन्युक्दीकु ओन्दे थत्नीपाआ दादरी ढाक्मा खामोप्माछे पलिनिन् निकिना । आसिकदलआ ह्वाकु दुमची झारा एनमेत्दी खाबालाई । खाबाआ वातवात एनिङेसी । अक्रङ् अक्रङ् मुयुपमायुप करिमा केताङा ।

ककोङ्याकु दुमफोङ्मा कङा पकोक्सेएनकु खाबाबो । आसिकदलबो कलाजा मेन्केत्मङ्ङे झारा रङ्मा पुस्सी पअङ् खाबालाई कमिन्मा होङ्मा आसानी लिसा । पअङ् दुम्आ दुम तातीपाआ खाबाछे पिसा । रङाङा खाबा— ‘के रोदुङ्छाआना ह्वाकु दुमची बड्ढेङे सिन्माङेन्माची दोत्कुरैछ इ ।’

पअङ् खकुबो कदुम छेङ्छेङ्ती मेत्दीइत्दी आसिकदलआ । उन्नी ककङ् खाङ्मुसीकी इछित रातो लिसाकी पिसा खाबा— ‘केका छेत्कुमाछाना देम अप्ठ्यारो झन् इ । आरामदोकु अकदोङ्युक्ला अकदोङ्युक्लादो ता । तोनपअङ् तोप्पगरिदो लिमखान चोक्खान, संसिवा लासिवा दोरोत्छे पोन्मा, लामा, फुत्मा पनिनिन् । खानदो रुमछे पाक्मा पनिनिन् । देम अप्ठेरो केकाना इ आसिक ।’

हत्नी खाबाबो कदुम फोक्सी पअङ् आसिकदलआ कदुमलाई सोझा मेत्सो कसोम सेत्दी । खकु रङा— ‘खाबा, तक्कुलाई थत्नी तुप्मा पलिनिन् । दुमलाई रिइमङनङ् बुसाङे तुप्मालोक्मा दोत् । उइले एन्पाएन्दीप्पाचीआ पमुआ ताताकु काचीचीदो निच्चेङे वैज्ञानिक ककारण योक्मा री । तल्ल मरङ्नी मन्नाची ताङ्लानबो दुम्दो— ‘थरोङ मार्छा हेप्मुमा पनिनिन्, छिपाक्मुमा पनिनिन् निकी । बिहा मुमुमा बुसितदो निम्ना थरोङ्मार्छा अक्नि इप्सिनालो  ताङ्लान ली निकी । तक्कुना तल्ल थारोङ्मार्छाचीबो कचबेबार पोप निकिनाए तल्ल । थत्नी पाआ ताङ्लान युङ्निपअङ् इसमिन्मा कमुचिबो कचकिमाकेत् । पअङ् मन्नाची इसमिन्माङे निपमुनिन्ने निकिना । तक्कु दुमलाई थत्नी तुप्मादोत नम्माइ खाबा केआ । बिहा मुमा बुसितदो मन्नाची निमनाओङ् निपपोपनीन् ने निकिना पङेसाकु हिलीलाई केआ बुसा तुप्मादोत्, अप्ठेरो योङ्मा पलिनिन् ।’

‘अँना अँ, निच्चेङे तरङा इ आसिक ।’ कपत्तेकेता खाबाबोछे । ओहा मिनाखाङा । थत्नीङे ओन्दे निमिना । ह्वाकु हिली पेए नालोना निच्चेङे मन्ना  झारा मेन्छीकु पासु ङसङ् लिसिपुक्सीओन्दे ।

पबाङाङाचीकु । कचपासुची कोइचीना बड्ढे आह्याक्खाया मताआचिलाकु रैछ । लिप्लासी ओन्हा खाबा । आसिकदलआ चोप्पुक्सी मत्तै । खकु पपुक्सेन् । खाबालाई लिदाङी— ‘ङ्बोचीछे लिप्दीची एइ खाबा ।’

आसिकदल खाबायात्नीङे खाचोपाङेसा । बड्ढे बड्ढे कसोमतुक्दीकु खकुआ खाबालाई । खाली खाली आपना कबुसित्दोङे चोप्माङेन्मापा सी खकु खाबालाई । कोइना रङ्मा परङ् नम्माछे परङ्नीन् खाबाओङ् । कोइना खकुआ आपना सिन्दाङी ककोङ् ककोङ् याकङ् ककोङ्छामाआ खाबालाई बड्ढेङे कसुखा लिदी, कसोम्तुक्दी । खकु अक्छेत् कदोङ् बेत्दाङीकु । खाबाछे अक्छेत् कदोङ् बेत्दाङीकु । खक्कु पोक्वारी लिसालोन्दाकु खाबा कामेच्छा लिसालोन्दाकु । आबो हक्बेन्लादो बेत्कु दोक्बेत् ङसङ् बेतलोन्दाकु खाबालाई आसिकदलबो कमक्दो मत्तै पेए, झाराबो कचमकदोङे ङेन्माङेन्मापा मसी ।

उन्दा उन्दा लिसो नाम भुरीदी तेत्दादिसा । नाम्सोङ्आ वाहुत नोओकी ठोङ्मा लोन्दाङा । खकुची असपोङ्छे कचपासुची पकोपाचीचिकी वाक्सो वाक्सो गोठायात्नी पपुक्दाचिची ।

*  *  *

हाप्पवक ओप्पवक झारादोत्नी रोपाची मपोराकी देम्खोङ्मनिआङा । हरियै मकेताङा खोरियाची । देम्एन्सोम्फोङ्लो मयोक्दाङा चाची । थत्नीपाआ झाराबोङे काची मुमा कचसोम् फोङ् । वाहुत चकदोत्नी वाताप्माचा थत्नीङे वान्दाङा हकओङ् हात्नीओह्यात्नी । हात्नी ओह्यात्नी झारादोत्नीङे देम् खोङ्निआङा, लामखुक लामधुङ् सुत्दा लामकतिचीलाई सोम फोङ्मा बेनाङाङा तोप्पयोकदो ।

वाचोङ्लाबो कर्रादोत्नीकु दुम । आसिकदलबो कपा रङाहाङ कसेत्लामङ्ङे खिमदोकङ् लोन्दा । कमा खिमलेक्सा । खकु परङ् नेवाला लासी पुक्सा ।

अकरङ् पअङ् रङाहाङ् छोङ्बाला ताताकिना ताआ । कखिम्दाङ्या पुक्साकिना बेछुक तिआ । कप्वाओङ् लोस्सी तक्कु । आसिकदलछे नेवाला बोक्वा ताताकिना ताआ । खिमदोकु झाराची मतोङाकी नावाङ्गी मुमालाई कोप्मादोतकु थोकची मकोपीची । छुप्पु, नाङ्लोची गोबाराआ मलेक्सीची । तक्कु छोप पअङ् तकुदोङे फेङ्कुकवा मभुन् । तोप्पगरीङे कचङापोङ्  रितुहाङछे ताआलाआ । हेन् ङापोङ्आछे चोपची, चिन्दीची । खकुची झारा मतोङाकी अकरङ्दो सामा मकोपा । खकुचीआ नेवाला, छोङ्बाला, छेत्कफेङ् ङाक्सीबोक, असरा होम्पोङ्दाबाची, असरा सोलोन्वाची खेप्मकछादो, माबुसा रिद्रीसा, बेछुक, टाक्टुककुची मकोपीची । बेन्छुकवेन्छुकची (खोडा, बेरु, दाबे, धोक्माबेन, भेत्ती खोन्की झम्पलची) लाप्तीखोङ् कुनायी असफेङ् नेवाला बोक्वा थक्सीकी तोप्प धुङ्दो आसिकदलआ भुक्सीची ।

पन्थुरी फेङ्कुक भुन्दा । फेङ्कुक भुन्मायोकदो छोङ्बाला (चाहुक्वाबो कनङ्वाप्वा) छे तोधो पहोलादिसा ।

झाराकुची मचुपा पअङ् ङापोङ्छे नावाङ्गी पुन्मालाई लाप्तीखोङ सिधा पिरादो युङा । खिमकोङ्याकङ् बुङ्खायात्नी हिसाचेनाकी युङा खकु । आत्लोङ् पकप्दाकु छेत्कफेङ् तोत्लाची फेङीची । पन्थुरीआ दाब्बेदी अकहोक्माबो फालाम–रोङ खाप्सी । दाब्बेदी मिलेत्याङ् । रङाहाङ्आ पन्थुरीलाई हान्मायुची तोङ्मा फादी । उन्कु खेप्मकदो असरा होम्पोङ् दाबाची मङेसीची । तोचीबो कचचकदो असरा सोलोन्वाची मङेसीची । कचचकदो बोट्कोदो लाप्लावा छे ।

ङापोङ्आ नावाङ्गी मुमापुस्सी । याहात्मा पुस्सीची दीपादिमाचीलाई । अकरङ्दोङे फालामरोङ्छे भोक्सा । तक्कुछे ङापोङ्बो कहान्मायुचीबो कचचक्दो पङेसा ।

ङापोङ्आ दीपापादीमामा झाराचीलाई कनङ्वा चाची मताता निकी खाङ्मेत्दीची, इत्दिची । फालामरोङ्, माबुसा, रिद्रीसा, पोओङ्सा, पोक्पासा चेन्दीची ।

चिन्मागरीदो झाराकु बेन्छुकवेन्छुकचीलाईछे याहात्सो फालामरोङ्, माबुसा, रिद्रीसा पअङ् कनङ्वाचाची चामा इत्दिची । खकुचीबो कचकाचीलोक लोन्दाकु पचाआ ।

चिलाङापाआ बुङ्खाया खुस्सीपा धुङ्सीपा, लाप्सीपा, आसकमुचीलाईछे चा वा इत्दिीची । पअङ् तक्कु नावाङ्गी चिला ।

आसिकदलआ फालामरोङ् हासी । फाराआ पचाआ । ङापोङ् परङ् पचाएन् । मल्खेबोयाछे आइङे नावाङ्गी मुमादोत्याङ्कु नि रङाकी खकु पुक्सा । पुङ्याङ्सो पुङ्याङ्सो रङाङा— ‘लोहोइ छाचो, आइदोकङ् कनङ्वाचा फोक्सा । लाक्वासी, सुक्वासी, कनङ्वा बेछुक छे चामा, बासुरी, बिम्बिलीमा मुत्मा झारा तोची महोता कानेइ ।

नम्मा नम्मा मचिआङाखदो नाम्पीका आइ । आसिकदल तोङ्याखिम पपुक्सेन् । बरु सुक्वासी, राक्ढासीची करेलाथेम्यिन्ती लाम्ची । संकादो तक्सीची किना हुउची, चोओची । बिबिलिमा छोक्मा चिन्दाचेन्दा । कपाआ चिन्दी बिबिलिमा, बाङ्सुली छोक्मा पअङ् मुत्माछे । कपाआ कचसुम्तुम्चीआ मछोकाङीची, मसोक्साङीचीकु बिनायो, मुच्चुङ्गोचीबो रङ्लेन्खा एन्मेत्दी । पैला कचसुम्तुम्ची हत्नीङे बिनायो, मुच्चुङ्गो, बिबिलिमा, बाङ्सुली सोङ्याङ्सो सोङ्याङ्सो पासु मखाङाङानिकु ।

कनाम्पक लिसा । वेरी आत्लोङ्कु ङापोङ् ताआ । नावाङ्गीबो कतिप्मा वालेमाहोन साम्खादो हान्मायुची त्यार ममुउचिलीची  खिम्पोङ्चीआ । खाखुत्दा नारोबन्द्रो । बिजुलीना मेत्दङ्कुही कुपी पलोक्सा । बाखादल्ली कुपीदो पपाक्की मलेन कखाखुत । साप्तेन् झारादो थत्नीङे मचीआताताङेसा ।

हान्मायुची मचुप्सीचिलिची— असरा वाबुपबो सोलोन्वाची । सोलोन्वादो रक्खेखाचा पहोलाकी पपाका । खोन्की वाबुपचीबो कचङादो ङाक्सीबो कबोकङे बिरीप बिरीप मुउकी पाक्दी ङापोङ्आ । कतोत्लाओङ्कु चुछित्कफेङ् ङाक्सीबोकची पेलीची खकुआङे । अक्ता बोटकोदो लापलावा । तक्कुवादोछे रक्खे खाचा पहोलादिसा । चाहुक्वा मभुन्दा पअङ अकहोक्मा असफेङ् तोत्ला धुङ्दो ङेसिकी असफेङ् तोत्लाआ दिप्दी ङापोङआ । अकहोक्माबो फालामरोङ् परङ पमुआकु । लाप्तीखोङ् बुसितयी अकता साप्सीवामा, पोप्पीवामा पबोप्दा गाङ्गाङ्पाआ ।

ङापोङ्आ साम्खा मुमा पुस्सी । आसिकदलआ कुपी झारालाई देखदो ङेसी । ‘सोइ’ निकी लापलावा पअङ् सोलोनवाआ दाब्बे थोक्दी । असिकदलआ खकुलाई चोपीङेसी । ङापोङ्आ बुसित्दो दीप्पादीमाचीलाई सोन्मा दुम मुउ । खान्की चुपदोकु सोलोनवाआ चुला थोक्दीकी दीप्पापाचीबो कचनङ् अकपोङ् अकपोङ् मुयाङ्सो बुदीची । वेरी बेङ्दोकु सोलोनवाआ थोक्दीचीकी दिमामाचीबो कचनङ् बुमा पुस्सीची । ङापोङ्आ सोलोनवा पअङ् लापलावाआ थोकयाङ्सो थोकयाङ्सो दीप्पादिमा झाराचीबो अकसरो कचनङ् बुदीचिलीची । तोत्लाफेङ् बुसितदो पबोप्दाकु वामा लोकमा नी रङा । आसिकदलआ लोक्दीइत्दी ।

ङापोङ्आ कलोङ्दो लोेकी कलाप्मोङ्चोमची सुत्दा कछीआ लोक्माधित्तीलो ताका । खोन्की तोत्लाफेङ्दो चुपदो भुक्सीकु चारङ् कटोङदो तेतयाङ्सो चुप सोलोनवाआ थोक्दी । वामा रेप्साचेना पअङ् दिप्पाचीबो कचसोम सिआ निकी तुप्दी । थत्नीङे बेङ्खेमादोकु चारङ कुप्याङ्सो कटोङदो तेत्याङसो बेङ्खेमादोकुङे सोलोनवाआ थोक्दी । वेरीछे रेप्साचेना वामा । हत्नी वामा दिप्पापादिमामाची झाराबो कचनङ्दो रेप्साचेना पअङ दिपादिमाचीबो कचसोम सिआ, कचनङ्निमा, लोक्तामा बेना निकी पतुप्दा । खोनपअङ् ङापोङ्आ चाखङ दाबिलो दोती । तक्कु पन्थुरीआ लातीइत्दी । तक्कु दाबिलोआङे वामाबो कयकदी ङेत्दीदिसी ।

वामा फत्रेक फत्रेक खेन्मा पुस्सी । तोप्पयोकदो वामालाई तोत्लाधुङ्दी युन्पा थुक्सी । वामा खेनाङाखदो कही आप्सा । कहीबो कसर्का आप्साकिना तोत्लादो धाआ । झारा मरङा साम्खा खोप्दा । कही बो कचोक तोत्लाधुङ्यी चोका पअङ् तक्कु वामालाई ङापोङ्आ आत्लोङ् बोप्दाङेसाकु गाङ्गाङ्पादोङे वास्सीदिसी । वामा फत्रेक फत्रेक खेनाङाङे । वामा देम बड्ढेमेत्लो खेन खोन्नी साम्खा खोप । तोप्पखिमदो रोप्मा तुक्मा, धाम्माधुङ्मा, म्हुमाखिमा, सिमामामा पबेन्नीन् नि मरङ खकुची । खोन्कीङे ङापोङ्आ याहात्दाङी— ‘खेस्सानम् एइ दिप्पाचोपाचो दिमाचोमाचो । खेस्सानम् खेस्सापुक्दानम् । चाआनम् दुङ्नम्की लोकपुक्दानम् । केन्साम्खाए लोन्दा केन्लाम्खाए लोन्दापाआ । केन्साम्खा केन्लाम्खाए नितमेत्दाङीपाआ । खन्नानिन्आ ओधो यायोक्मा बिहेन्मा पेए कानेइ । रङ्रीङे तम्मुए साकाङे तमुए । निलोचोङ्लोङे खातमुए । लोहोइ दिप्पाचोपाचो दिमाचोमाचो चिङ्ग्वा प्रतङ्गे खाङ्तमुसुम काने । ओपचिखिमदो रोप्माखेन तुक्माखेन बेन्मा पेए खन्नानिनआ । केन्साप्सीवामा पोप्पीवामा लोन्दापाआ लोक्पुक्दानम् चाआ पुक्दानम् ।’

अकरङ् पअङ् वामा खेन्मा नोओ । सिआदाआ तक्कु । रङा ङापोङ्— लु छाचो, हेन अकु मोक्मा दोता । तोन्पअङ् आसिकदलआ गाङ्गाङ्पा कोङ्यीकङ् वामा लातीथोदी । दाब्बेदो मी लेताङा । खोङ्नीलो मोकी खकुआ वामालाई । कोइना चोक्खोमुउकी । साम्खा ममुयाङपाआ पाआ तोधो कयुङ् मन्ना दोरोत्छे ङा निपङाम्नीन् । वासुत्दा दुङ्मा निपदुङ्नीन् । माकै, फापारा, इसचा अकुचीलाईना निपलुप्दीन् सुत्दा । तक्कुची आह्यात्नी मकुस्सीकेसीची किना साम्खा ममु । ङास्वादो माकै, फापारा, इसचाची मवाङेन नालो तक्कु ङास्वालाईङे पलेकेन् । दाब्बेसोझादी माकै कङ्ङेननालो तक्कु माकै पचोत् । पेएनालो ङास्वा तेत्खादो वार्लोनिछे लिप्मानिछे लाक्का पतेत्दी पअङ दिप्पादिमा थाप्सङ ममु ।

आसिकदलआ वामा मोकीचिली ।

‘खन्नाआ थाप्मा तलेसिन ओन्दे बेत्दी ङाआ थाप्पुङन’े नि कपाआ लिदी पअङ् इत्दी कपालाईङे । कपाआ थापी साम्खा वामा । कचिङ्ग्वा पचोप्दा । कलुङ्माकआ कपिता बोप्दीङेसीङे । कलुङ्माक दोकङ् बुङ्खा मेन्लोनयुक्दा कपिता । कचोवा पिलीखाङी । कचोवाछे लुङ्ढी । खोन्नी पअङ् मरङा— आइपदोङ् सिमामामा पबेन्नीन् रैछ ओप्पचिखिमदो । चासुमहुन खाबाहुनछे बेनङे रैछ । साम्खावामाबो कपिता बोप्दी नालो रोप्मातुक्मा सिमामामा पबेन्नीन् खोन्की कचोवा लुङ्ढी नालो चासुमहुन खाबाहुन बेन निकु सन्थाआ खकुचीछे थत्नीङे मरङा । कोइना कपिता पबोप्दीन्, अन्ही मेत्लो लोन्पुङ् नालो तोप्पचिखिमवादो रोप्मातुक्मा मत्तै पेए सिमामामाङे बेन । कचोवा पलुङ्ढीन् फेप्सुक फेप्सुक मुनालो तोप्पदोङ्दो बडढेङे सङ्सुकवा ली नि मरङा ।

झाराआ कचसोमसिआलो साम्खावामाबो कचिङ्ग्वाची मचोपीचिलीची पअङ् रङाहाङ्आ कहुमोङ्साची फेकिची । कहुमोङ्सा कचुपलोङ् कफिलाङ्सुत्दा, कबेङ्लोङ् कतुम्पछकदोकोङ् युन्पा, कलाप्तङ्ची असराङे, कचोवा, कलुङ्माक फेकीची । आसिकदलआ हुउची । रङाहाङ्आ परङ् तक्कु खान खोक्डी । हुमोङ्साची मभोक्सा पअङ् सुम्बोकदो तेत्दीचीकी ङापोङ्लाई इत्दी । ङापोङ्आ आत्लोङ् हालीकु असफेङ् तोत्लाधुङ्दोकु चारङ् थालादो वितीकी तोप्प तेप्दो फालामरोङ् राप्दीकु । तोप्प धुङ्दोङे हुमोङ्साची ङेसीची ।

वेरी ङापोङ्आ युङ्लाताकु कथात्तुम् पुस्सी ।

आत्लोङ् ङसङ्ङे चुपहेमा दोकु सोलोन्वा कुपी कि दाब्बे थोक्दी । पअङ् लाप्लावाआ सुत्दा थोक्दीचीकी दिप्पापाचीबो कचनङ्  कबुसितदो बुदीची— ‘सोई लोहोइ दिप्पाचोपाचो केन्बोना ओधो लोन्दा कानेइ लोक्नम् एइ, चाआनम् एइ, दुङ्नम् एइ । फालाम्चा ए लोन्दा सोत्तुमचा ए लोन्दा लाप्लावा ए लोन्दा ओन्मावा ए लोन्दापाना । ओधो यायोक्मा ए पेए बिहेन्मा ए पेए कानेइ’ नि रङ्लो याहात्मा पुस्सी । अझैं याहात्सो पुक्दाङी— ‘वालाप्सा लोन्दा, वालोङसा लोन्दा, वाफिला लोन्दा पाआना हास्चाआनिन् दुङ्पुक्दानिन् किना तल्ल ओधोना वाबुसा ए लोन्दा, रिद्रीसा ए लोन्दा पाआना ओधो हाचापा हादुङ्पा मुआपुक्दानिन् एइ लोहोइ दीप्पाचोपाचो । थत्नीङे ओधो पोओङ्सा पोक्पासाछे लोन्दा पाआना लाप्लावाओन्मावा ए इत्नाङ्नानिन् । सोत्दापुक्दानम् एइ दिप्पाचोपाचो ।’

आसिकदलआ कुपी वेरी आत्लोङ् खदो कक्सी । ङापोङआ झारा कपाछादोकु दीप्पापाचीबो कचनङ् बुदी चिलीची । तोन्पअङ् थत्नीङे दीमामाचीबो कचपालो ताआ ।

बेङ्हेमादोकु  सोलोन्वाआ दाब्बे थोक्दीकी— ‘सोई ऽऽ लोहोइ हेन्ना दीमाचोमाचो केन्बोछे लोन्दा कानेइ, फालाम्चा लोन्दा कानेइ लोक्नम् एइ, चाआनम् एइ, दुङ्नम् एइ । फालाम्चा ए लोन्दा सोत्तुमचा ए लोन्दा लाप्लावा ए लोन्दा ओन्मावा ए लोन्दापाना । ओधो यायोक्मा ए पेए बिहेन्मा ए पेए कानेइ,’ नि रङ्लो याहात्दी ।

अझैं याहात्सो पुक्दाङी— ‘वालाप्सा लोन्दा, वालोङसा लोन्दा, वाफिला लोन्दा पाआना हास्चाआनिन् दुङ्पुक्दानिन् किना तल्ल ओधोना माबुसा ए लोन्दा रिद्रीसा ए लोन्दा पाआना ओधो हाचापा हादुङ्पा मुआपुक्दानिन् एइ लोहोइ दीमाचोमाचो । थत्नीङे ओधो पोओङ्सा पोक्पासाछे लोन्दा पाआना लाप्लावाओन्मावा ए इत्नाङ्नानिन् । सोत्दापुक्दानम् एइ दिमाचोमाचो ।’

हत्नी रङाकी दिमामाचीलाई छे चा वा इत्दीची । झारा पाछाचीबोङे कचनङ् बुदीची । लाप्लावा सोलोन्वाआ घरिघरि थोक्सो थोक्सो खदो झारा दीमामाचीबोछे कचचाइत्मा चिला ।

कपाछा कपाछा कफित्दुम् कफित्दुमची झारालाई चा वा इत्दी चिलीची रितुहाङआ । हेन साम्खाफेङ् फेन्मागरि लिसा । रितुहाङआ वेरी याहात्मा पुस्सी— ‘लोहोइ दिप्पाचोपाचो दिमाचोमाचो, बेलै पाक्सा माङ्लै पाक्सा पाआना ओधो चा ए इत्नानिन् वा ए इत्नानिन् । केनहिप् मेत्दङ् लारिप मेत्दङ् । ङाआ ओधो चा इत्नानिन् वा इत्नानिन् पाआ यायोक्मा पेए बिहेन्मा पेए । केन्सोम्सीलो हाचापा हादुङ्पा मुआपुक्दानीन् ।’ थत्नी रङ्सो फालामरोङ् पअङ् हुमोङ्सा बोप्दाङेसाकु असफेङ् तोत्ला थिन्दीकी बुसित्या सोत्दी ।

याहात्याङ्सो याहात्याङ्सो फालामरोङ् तक्कु बुसित्याकु तोत्लाफेङ्या इत्दिची । हुमोङ्साछे तोधोङे पाक्दीची । असहेमा दोकुङे सोलोन्वाचीआछे सोत्दापुक्दानम्नी याहात्दीची पअङ् थोक्दीची । लाप्लावाआछे थोक्दीची ।  खोनपअङ् कलाप्लाङे तक्कु तोत्लाया वात्दीछोदीची । वेरी कसोलोन्वाचीआछे थोक्दीची । तक्कुचीबोछे कचङादोकु रुप्माबोक लात्दीचीकिना तोह्याङे वात्दीछोदीची । पअङ् दाङ्दो परङ् तक्कु ककोङ्यीकु तोत्लाफेङ्चीबो छे कचतोत्लाची कप्याङ्सो याहात्दाङी— ‘लोहोइ दिप्पाचोपाचो दिमाचोमाचो बेलै पाक्सा माङ्लै पाक्सा, हेन्ना ङाना तोत्लाखाम ए कप्ङाङा पाआना ओधोना ङालाई बिसासयबो आयु तित्ङादाङानङ् । लोहोइ ………………. ।’ नी रङापाआ खक्कुआ तोत्ला कप्दीचिली । तोत्लादोकु दिप्पापादिमामाचीबो कचचा लोक पअङ् लापलावाखुङ खुरीकी बुङ्खा यात्नी लोत्दीची । आसिकदलआ अकल्होटा वा लोत्दाकी तङ्सो लोत्दी । ङापोङ्आ कछीदो कक्दीचीकु तोत्लाची बुङ्वालादी ङेत्दीचीकिना कछिदोङ्कङ् लोत्दीकु फालामरोङ्, हुमोङ्साची तेम्बुदो रियाङ्सो याहात्दी— ‘लोहोइ, खुस्सीपा धुङ्सीपा, चालीपाधुङ्लीपा झाराआछे चाआपुक्दानम् केनसोम् सेतपुक्दानम् एइ ।’ खकुआ लापलावा बुङ्वाखादित्नी थोक्पुक्सी ।

कछीमेन सुउकी वाङा खिमकोङ्यात्नी रितुहाङ् । साम्खा खोङ्नीलो खोप्दाकुही झाराबो कचसुखा लिआ । झाराची दाब्बेबोकचकदो मयुङाङेसा । पन्थुरी वाछोन थुक्दा । फालामरोङ्, हुमोङ्सा वाछोन्आ सोत्याङ्सो अकरङ् मबाङा ।

साम्खाबो कहुमोङ्सा, फालाम्रोङ् झारामङ मचाआचिला । साम्खाना दोरोछे मेन्चाङे साङ्मङ्साङ् ममु । मङेन् परङ मोङ्छामाबो कसाया चोङ्माकुही झाराकु चायाङ्सो दुङ्याङ्सो ङे ममु । वाछोन दुङ्सो दु्ङ्सो मङेन पुन्मा त्यार मलिसा । आसिकदलआ कुपीबो कसलेता खन्तीलोस्सी किना लेत्लो मेत्दी । पन्थुरीआ अक्ता वाबुप्दो साङ्मङ् खाचावा लक्दी । खोन्की रितुहाङ् ङापोङ्लाई इत्दी । असफेङ् मोप्लाबोक, वेङ्बी मुमापा बेछुक पअङ् बेरुछा पन्थुरीआ खुत्दी  रितुहाङलाई । रितुहाङआ चाखाङ दाबिलो दोत्दीची । खकुआ आसिकदलबो कपालाई मङेनवामा लोकमेत्दी । खोन्की खकुची दाब्बे चकदो तोत्धो तोत्धो टोङढाटोङ पयुङाची । पन्थुरीआ दाब्बेदोकु सङची चिदीची । आसिकदलआ कुपी सोझा मुउ ।

मङेन मुमापाआ ङापोङ्बो कसोरदो सोर कतोङ् योङ्नी अकपोङ असपोङ् मयुङ्नालो झन खोङ्नी निकिना रङाहाङ्लाई ङापोङ्आ कचक्दो युङ्मेत्दीकु । रङाहाङआ वामा लोकी । रितुहाङ्आ दाबिलो तोम्ती । कचबुसित्दो मोपलाबोक धुङ्दो सोलोन्वा बेछुक पअङ् बेरुछा युङ्याङ् । रितुहाङ्आ याहात्मा पुस्सी । पअङ रङाहाङआ ‘माङ्छो युकुमा’े नि कसोर तोक्सी दिस्सी । ङापोङची मङेन ममुयाङ्पाआ चाबिऊ वात्माहिम नालो ‘सोनेउ रिमोरिम्दोङवियो’ नि पअङ चा लामा कोप्मा हिम्दो नालो ‘माङ्छो युकुप्मो’ नि मरङ ।

रितुहाङआ पुस्सीलोकी — ‘सोइ ऽऽ मोङ्छाबुङ्मो युयुकुम्मो, चासेपकुबो परितुप्दो नामकयुङ्मो ………………’ निकिना बुसित्दो याहात्दी । पअङ कर्री सेदीकी रङा— ‘आई ऽऽ तलाकुबो बामाकुदी’ निपअङ् ‘माङ्छो युकुप्मो’ नि        रङाहाङआ फादीपुक्दी । वेरी, ‘ए नामतयुङ्ओ मामा माङ्छोइ–माङ्छो युकुप्मो, इ वकतिखालाम बाराङ्खालाम–माङ्छो युकुप्मो, लामवाङ्ङीने मामा माङ्छोइ–माङ्छो युुकुप्मो ………………………. ।’

हत्नीङे रितुहाङ्आ मोङ्छामा याहात्याङ्सो पुक्दी । रङाहाङ्आ ‘माङ्छो युकुप्मो नि सोर इत्सो पुक्दी ।’

मङेन ममु पाआ मोङ्छामालाई याहात्याङ्सो याहात्याङ्सो तलादीकु चासेपकोङ्दीकङ् बुङ्खायात्नी पलोत । उन्दा उन्दा मुयाङ्सो याहात्याङ्सो याहात्याङ्सो खिमदोकङ वकतिखा वारङ्खा दोत्नी पपुक । तक्कु परङ चासुम कोप्पमेत्कु नि मरङ । थत्नी चासुम कोप्याङ्सो कोप्याङ्सो वकतिखा वाराङ्खा पबात्की युन्पा पपुक मङेन कमुचीआ खकुलाई ।

तुप्माबोलागि— निगालबासदोकु अकता खिमदो मङेन ममुयाङ्कु नालो तोधोत्नी झारा खकुचीबो कचवकतिखा बारङ्खा दोत्नी मोङछामालाई पबात पअङ् युन्पा लाम पपाक । राम्चेदोत्नीकिना आहाला, पौवा, फेदी मुयाङ्सो बोङ्वायी पते । बोबी बोबीदोत्नी बिसाछे मुयाङ्सो मुयाङ्सो युन्मा मपुङ पअङ कोशीयी मता पअङ पधेत ।

कोशी पधेताङापाआ याहात्दी ङापोङआ— ‘इ योङ्वामा युन्वामालाम–माङ्छो युकुप्मो, लामवाङ्ङीने मामा माङ्छोइ–माङ्छो युकुप्मो, छमादामा लोलिन्नीन्नेइ–माङ्छो युकुप्मो, रमादामा लोलिन्नीन्नेइ–माङ्छो युकुप्मो, …. ।’

तोन पअङ ठोङ्मा मलोन्दा । ‘छुइलाबो कठोङ्मालाम–माङ्छो युकुप्मो, ……………… इ सुघाचरी कभोन्मालाम–माङ्छो युुकुप्मो …………………’ नि रङ्सो वेरी वेरी बिसामुयाङ्सो मपुङ ।

‘… पापा खुन्मा खोरोङ्तोङ्वात माङ्छो युकुुप्मो । मामा खुन्मा लाहि तोङ्वात माङ्छो युकुप्मो’ नि रङ्लो याहात्सो याहात्सो चासह कोप्सी मपुक्सा।

‘पापा बामा खोरोङ् तोङ्वात माङ्छो युकुप्मो । मामा खुन्मा लाहि तोङ्वात माङ्छो युकुप्मो’ नि याहात्सो याहात्सो लाकमुसो नङ्नीमा मुयाङ्सो मपुङ्याङ ।

हत्नी याहात्सो मपुङ्याङ पाआ अक्नी सा सा मपुङ्कु तक्कुलाई ङापोङ्आ याहात्दी पाआ धान्मादामा पलिनिन् नि मरङ । धान्दा नालो तक्कु धान्दाकु मन्ना चुन् । रोपतु्क । कउकार पतानिन नालो सिमाछे री निकु रङ्दा युङ्याङ् । हत्नी रितुहाङ्आ मोङ्छामा, रङाहाङ खोन्की खकु झारा अक्नी अक्नी याहात्याङ्सो पुक्मादोत, नामाधामा पलिनिन् ।

रितुहाङ्आ याहात्दाङी ङे अझै— ‘इ लुङगीनटार कटेम्मालाम–माङ्छो युकुप्मो, लामवाङ्ङीने मामा माङ्छोइ–माङ्छो युकुप्मो ………………. ।’

हत्नीङे रितुहाङ्आ याहात्याङ्सो पुक्दी । रङाहाङ्आ सोर इत्याङ्सो पुक्दी । रितुहाङ्आ चाखाङ् दाबिलो तोम्तीङेसी नालो रङाहाङआ मङेनवामा लोक्कीङेसी । कचचक्दो आसिकदल युङ्याङ । दाब्बे चकदो युङ्किना आसिकदलबो कमा रोङ् मुयाङ् ।

रितुहाङआ मोङ्छामा याहात्सो याहात्सो वीरेन्द्र वजार धासी । तोधोङ्कङ् दुवारखोला यित्नी लियाङ्सो बेल्टार मताआ । बेल्टार यी हात्नी ओह्यात्नी खामचोपा कि युन्पा मपुक्सा । उन्दा उन्दा चियाङ्सो त्रियुगा यी मताआ । तोपगरि रितुहाङ्आ याहात्दाङी— ‘रिओसिन्ने मामा माङ्छोइ–माङ्छो युकुप्मो ।’ खकुची सुप्पोङ्मङ बिसामलिसा ।

‘इ त्रियुगाबो कवातुपदो–माङ्छो युकुप्मोे’ नि रङ्लो याहात्सो याहात्सो मयुङा । खोन्की अकरङ् पअङ्— ‘लामलासिन्ने मामा माङ्छोइ –माङ्छो युकुप्मो’ नि याहात्दी पअङ् मलिप्दा ।

लिमा ना बड्ढे आहित्नी पुक्सी निछे लीकु । कोइना नाम्पी निकी तोधोङ्कङ्ङे मलिप्दा खकुची ।

कोइकोइ ङापोङ्चीआ परङ् आपना कचवकतिखा बाराङ्खा दोत्नी मत्तै मोङछामालाई पबात पअङ् तोन्ङे पचिनकेन् । वाबुमा वालेमा खात्नीछे निपपुङ्नीन् ।

आत्लोङ् आत्लोङ् मपुक्साकु लाम लामङे मलिप्दा वेरी ङापोङ, रङाहाङ खोन्की रोदुङचीबो कचचासुमखाबा होङ्मा मोङछामा । त्रियुगा यिकङ् सिरुवानी, बेल्टार, दुवारखोला, वीरेन्द्रबजार, लुङ्गीनटार लियाङ्सो लियाङ्सो मथोङाकिना सुघाचरीया अकरङ मनान्ता । तोधो टाकटुक सुपोङ्मङ् मयुङा । ‘…………….माङ्छो युकुप्मो, सुघाचरी कपाचोनदोइ–माङ्छो युकुप्मो, रिओसिन्ने मामा माङ्छोइ–माङ्छो युकुप्मा’े नि याहात्दी रितुहाङ्आ ।

खकुची मिन्मा मिन्मादोङे मनान्ताङेसा । अकरङ उन्नीनी मनान्ता पअङ् कचहोत्मा सिआ । खकुची सुप्पोङमङ वेरी बुसित लाम मवाङा रितुहाङ, रङाहाङ खोन्की मोङछामा ।

सुघाचरी दोकोङ भोन्मा भोन्मा मबेनाकी छुइलाया मताआ । तोन पअङ् तोधोङ्कङ् युन्मा मधासाचेना ।

आसिकदल दाब्बेचकदो युङ्कीना एन्नीङेसीची खकुचीलाई । वेरी ना वेरी दाब्बेदोकु सङ् चिदीखाङङी । मिन्— खकुची बान्याङ्सो मथोङ्याङ् । कचमिन्मा मत्तै तुहित्नी बान्होत, कोइना कचबुलुम परङ् ओधोङे । मिन्याङ्ङ खकु अझैं— मन्ना निकु एन्मिन्मा पअङ् एन्कोङ्ता रैछ नी । एन्मिन्मा पअङ् एन्कोङ् मेत्दङ्कु नालोना मन्नाना सङ्ढक्वा मत्तै । एन्मिन्मा खोन्की एन्सोम योक्कुआ के सिन्मुए खोन्की मित्मुए । तक्कुआङे के तुप मुए, सोम्तुक मुए । हत्नीङे खकु मिनाङा । एत्नी खसङ्पाआ काक्चोप्नी खाबालाई मित्दी खकुआ तोप्पगरि ङे ।

खाबाओङ् खकुची अक्नी अक्नीङे तोङ्याखिम पपुङ्ची । जोकु मिन्मासाका एन्मेत्पमुची, हा पमुची । खोन्कीङे खकुची मित्पमुची, सोम छे तुक पमुची । आसिकदल कमिन्मा कमिन्माया दुम हुसाङा खदो दोरोछे पसिन्दीन् पुक्सिन । अक्ढ्या कमाआ थाला खोन्द्रेङ्नी लेत्धासी पाआए खकुलाई थ्ुरुत्नी धुन्दी । कमिन्मा भुक्साकेसा ।

रितुहाङआ मोङ्छामा याहात्सो याहात्सो खिमबो आधिक्खी ताती । भञ्जेङ्नी खदो मनान्ता दिसा पअङ् मङेन वामालाई सालोन्वाआ थोक्मा पुस्सी रितुहाङआ । सोलोन्वाआ थोक्सो याहात्सो मुउ । खोन्की तक्कु वामा रेप्साचेना पअङ् रितुहाङ्आ बेरुछा पअङ् बेछुक कक्दीची । खकु वेङ्बी मुमा पुस्सी । वेङ्बी मुमा बुसित्दो दीमादीपाची, खलीहोङ्पाखलीहोङ्माची याहात्दीची । किरेकष्ट यासान्वादोसान्वा हिवादोङ्वा झाराची याहात्दीकेसीची ।

तोन पअङ् मत्तै वेङ्बी मुआ । वेङ्बी मुआङी पाआ बेछुकबो असचोम भोओलोङे वेङीकु रैछ । अक्चोटाङे असफेङ्ला पधाआचीकी असलङ् लिसा । अक्ता लाका अर्को बोम्का लिसा । झारा मरङा, अकु मङेन सारोङे खोप्दा । पअङ झाराचीबो कचसुखा लिआ ।

थत्नी वेङ्बी ममु पाआ अक्चोटा पवेङ् पाआङे असरा धाकी अक्ता लङ् अक्ता बोम नालो तक्कु खिमदोकु मन्नाची निलोचोङ्लो मली, कचखिमदो सिमामामा पबेन्नीन् नी रङ्दा युङ्याङ् । वेङ्बी मुआचिला पअङ् रङाहाङ्आ लोकीङेसीकु वामा ङापोङआ लोकी । कलाप्तङ् चोम् पअङ् कलोङ्ची झुप्सीचीकी लोकी । सोलोन्वाआ कनाप्दी थोक्दी । मज्जले रेप्साचेना वामा । ‘अ खोप्दा’ नी मरङा ।

ङापोङआ चाखङ दाबिलोआ वामाबो कयक्दी डक्का नि ढेडीदिसी । तक्कु वामाबो कपोत रक्ढापुक्सा । ओकरक आक्रक चिआङा पाआ  फेङ्ङेसाकु मोपलाबोकदो वामाबो कङा तेदाङी ङापोङआ । अक्रङ्दो वामाबो कङा दोकङ् कही तुता । वामालाई बाखादो धिसीकी दाबिलोआ कटोङ् कटोङ्दो चेत्धी । वामा सिआ ।

‘ल छाओ मोकी अकु’ नि रितुहाङ रङा पअङ आसिकदलआ तक्कु मोक्मा पुस्सी । दाब्बेदो हुमा पुस्सी । न्हामा वासाबो कमुकरी । चोखो मुयाङ्सो मोकी पअङ थापी छे । कचिङ्ग्वा पचोपा । निलोङे मुआङा कचिङ्ग्वा । कचोवा पपोन्दा । चाम्रो मुआङा । रङ्दा युङ्याङ्— कचोवा लुङ्ढी नालो तोप्पदोङ् तोप्पचिखिमदो चासुमखाबा मेत्दी । चासुमखावाबो कसह युङ् ।

खोन पअङ आसिकदलआ कलोङ कलाप्तङची हुउचीकी खोक्दीची  हुमोङ्सा मुमालाई । अरु कसाछे खोक्दी खकुआङे । रितुहाङ, रङाहाङ पअङ् मोङछामा भन्जेङ्दो मनान्ताकी वामा पसेताकु । खकुची हेन वेरी ठोङ्मा लाम मवाङा । भन्जेङ दोकङ खारीचोङपा, चिसापानी लियाङ्सो ठोङ्मा ठोङ्मा । पोखोरी दित्नीकी बेच्छुदी तालो मताआ । खोन्की ‘लामलासिन्ने मामा माङ्छोइ–माङ्छो युकुप्मो’ नि रङ्लो रितुहाङआ याहात्दी ।

तोन पअङ खकुची आत्लोङ् मपुक्साकु लाम लामङे मलिप्दा । तेम्बुदो मताआ— ‘एन्बो तेम्बु पिचीतेम्बु–माङ्छो युकुप्मो ।’

 पन्थुरीओङ आसिकदलओङ तेम्बुया लोन्माकी लाक मुममेत्दीची । खकुचीछे पकुपालोत्दाचेनाची । पन्थुरीलाई कछीदो बेछ्ुक पअङ बेरुछा छे पइत्दा । तक्कु बेरु कक्दीकिना बेछुक छक्याङ्सो रियाङ्सो लाक पमेत्दाची  कसिली कुप्याङ्सो कुप्याङसो । कचछी लोङ वान्याङ्सो वान्याङ्सो टाङ्टुप्मी, छेक्छेलेन, मुप्मा सिली कुप्याङ्सो कुप्याङ्सो खकुची अकरङ असरङ तेम्बुदो पहुआची पअङ खिमकोङयात्नी  पवाङाची । खिमकोङ्दोकु मुलखाबोदोछे दाक्साबुसा असरङ पहुआची ।

खोन पअङ पन्थुरीआ दाबादो वाछोन तक्कुबो कङादी हुमोङ्साबो छोम्पोरी तेत्दी की ङापोङलाई खुत्दी । तक्कु ङेत्दी किना सोवामेत्सो । ङापोङ्आ खकुलाई तोधो हालीकु वामाबो कयक पअङ कलुङ्माकची इत्दी । पन्थुरीआ लोकी किना तलादी ओदी चासेप कोङ्दी ङेसीदोओ । पन्थुरी तलादित्नी वाङाङा ङसङ्ङे ङापोङ्आ मोङ्छामा याहात्याङ्सो याहात्याङ्सो तलादित्नीङे ओदी । तक्कुची चासेपदी पाकिचीकी पन्थुरी लिप्दा ।

ङापोङ्आ मोङ्छामालाई तक्कु चासेपदोङे युङ् मेत्दी— ‘काबो युङमा मामा युङ्मो–माङ्छो युकुप्मो, चासेपकुबो परितुपदोइ–माङ्छो युकुप्मो, नाम युङाए मामा माङ्छोइ–माङ्छो युकुप्मो, चासुम चोङ्मा खाबा चोङ्माए–माङ्छो युकुप्मो, मामुआनिन् मामा माङ्छोइ–माङ्छो युकुप्मो, छमा चोङ्मा रमा चोङ्माए–माङ्छो युकुप्मो, मामुआनिन् मामा माङ्छोइ–माङ्छो युकुप्मो ।’

हत्नीङे ङापोङआ तलादी चासेपबो कचक्दोत्नी बड्ढेमेत्लो मोङ्छामा याहात्दी । चासुमहोङ्मा खाबाहोङ्मालाई चासेपकुबो परितुपदो नामङेसी । मङेन चिला । आत्लोङ चासेपदी पाकदोओचीकु कवायक कलुङ्माकची ङापोङआ पन्थुरीलाई लाधामेत्दी । चासेपदी सुम्निमाबो कनङ्दो महानकु थोकची खिमदोकु खोक्पाखोक्माआ मत्तै चामा ली । अरु छादिनआ चामा पनिनिन् । छाचीआ पचा नालो कचमोङ्छामा रक ।

रोदुङ्चीबो कचमोङ्छामा रकनालो होङ्छामीचीबो कचनाबेरेक डाक्मा, कचनाउरिमा हुमा खेन मेत्दीची ।

मङेन चिला पअङ झारा चामचाआ । ङापोङ्छे आइ तोप्पखिमदोङे योक्दा । कखाखुत रङाहाङ ओङ् पबाङाङ्ची पबाङाङ्ची खदो पइप्सादाआची ।

*  *  *

उन्दा उन्दा लियाङ्सो नाम लुन्दा । कलेओङ कखाखुतओङ पम्हुआङाची खदो कले हारालिसाकी फुक्साङा ङसङ् पुक्सालेताङा । वासाचीआ कचवो आपना आपना कचयोङ् पअङ योक्खा लाम्याङ्सो पपुक्दाङा । नामछरवादी उन्नी मकथेम्पा माकठुठु केताङा । सके कलेआ नोओधोआङी किना खापाङाकु ओन्दे तक्कु । खापाङा निच्चेङे कोइना कमक्वा धाआकु ना साआ खाङ्ङीकी । धा निछे साआ तक्दीकी ।

आहिक्खी आडिक्खी, हाप्पधेत ओप्पधेत मन्नाचीछे कचपासुचीलाई साम्सी मपाक्दीचीकी मताआङा । सामेनची परङ कचमेसी पुयुमाची मलेत्दीची किना दुदा मताताङा धुनेरी दोकङ । साचीछे वातवात ना निपयुङेएन ।

तोप्पयोक्दोङे आसिकदलछे रितुहाङबो कखिमदो कोथोम्नी चिआङा । रितुहाङ तानदोकु सुप्सङ्मी राहाङ्मीछे । खकुबो असपोङ ककेन्छारीवाची पयुङ्चाङ्ची । खकुचीछे तोधो पताचीङेन्ची । खकुचीलाई आसिकदलआछे फादीची । कसेत्लाम रितुहाङ्आ कगुरुपुजा मुउकु । कसेत्लामभरि  तानदोकु मन्नाची वासुप मताताकी कसाया पचोङ्दा । वासुप ङेत्याङ्सो टोङ्कुङ्पा सेवा पमेत्दा । ‘कदोङ्भरि दुखा निइत्कु । उन्नी रोप्दीकाछे खन्नालाई नितलाम्कु । कासायाकुवा पधानिन्ने । केकालाई आबो छेदबेद, बोक्सीदाइनी, भूताप्रेता दोकङ् रङ्लेमा छाम्लेमा खातमेत्कु । लु अक्कुआङे कासाया चोङ्मा कानेइ’ नि रङ्याङ्सो सेवा पमेत्दा । हत्नी सुप्सङ्मी राहाङ्मी लोक्नेन्चेन्याङ् पाआ वासुप ङेत्माकी कसाया चोङ्मा काचीलाईङे ‘सुप्सङ्मी राहाङ्मी तुप्मा’ नी मरङ ।

खाखुत्दा पुक्साङेसा । केन्छारिवाचीआ थोम्खाथान पमुचाङ्ची । सकयक्वा पहिपाचीकी सुमरा मलुक्सीची । सुमराकु सकयक्वाचीदो कमाझदोकु अकता परङ् अल्घो । कचोम कचोमदोकुची असरा परङ होचोची ममुआङा । असरा होचोचीबो कचचोमदी पअङ अक्ता अल्घोकुबो कर्रादो बेनपुङ्लो भोन्माकु अकता सकयक्वा पपाका । तक्कुबो असपट्टी कथुली पहिप्दालोन्दाङेसा । पअङ् तक्कु सकयकवाचीलाई बेन्मारीआ मझुप्सीची । सुप्सङ्मीआ कक्दीचीकी थोम्कु सेउलाचीबो उन्दाकु उन्दाकु कभोङ्मा पमुआङेसा । सेउलाची सुप्सङ्, राहाङ्, जाखी, सकयक्वा, तुम्पलीची महोलीचीकी मछिइङेसीची । थानबो कदाङ्या खुनतोङ्वात, थानबो कभान चुपबेङ्दो असरा तोपराची । असरामङ तोपराचीदो चारङ । चारङ धुङ्दो अकता अकता बत्तीची मलेस्सीची । चारङदो गुरुभेटी छे पङेसा । सुप्सङमी राहाङ्मी थोमपाआ खाली गुरुभेटी चुपखेमादोकु धामीबो, बेङखेमादोकु केन्छारिवाचीबो ली ।

धुपौरोदो धुपा मी मलाता । दोनादो छिमाधुपा छे त्यारममुआ । चाम्रो गोबारादो बाराङसङ मलुक्साकी थान भानदो मङेसा, ग¥वाल्होटादो वा, मकलीवादोछे वा मङेसा । पअङ् अरुचीछे हान्मादोत्कु झारा झारा थोकची मचुप्सीची । सामाची मचुपाचिला पअङ् रितुहाङ छोम्नी पाग मुआकी थानबो कचक्दो युङा । खकुआ कवालेमा सोला पुस्सी धुपा पाकाकी ।

केन्छारीवाचीआ ढोला चेत्मा पपुस्साची चुपबेङ्दो । असरा कासे थालाछे अर्को असपोङ छाचीआ चेत्मा पपुस्साची । रितुहाङ ‘सोई ऽ’ निकी पुस्साचेना । हाकवा लामा पुस्सी । कदेउताची झाराचीलाई बुदीची । कलामाची बुदाङीची खदो लुकलुकलुकवा धुन्मालोतमा पुस्सी । टोङ्नी युङङेन् खदोङे धुन्दाङी रितुहाङ । कछिचीदोकु सेउलाची लुकलुकलुकवा धुन्दाङीची । झन कदेउताची कलामाची याहात्दीची, हाकवाला, झनचिलो धुन्दी । अकरङ् पअङ पुकलोन्दा । रेपाकी धामीआ कसिली कुप्दी कुप्दी किना थोम्मा पुस्सी । खसङ्नी, खाप्पतालदो ढोला पचेत केन्छारिवाचीआ, थत्नीङे तोप्पतालदोङे कसिली कुप्दी कुप्दीकी थोम खकु । खकुआ झन् कसिली कुप्दी झन् केन्छारिवाचीआ बड्ढे बड्ढे ताका ढोला पचेत । पअङ थालाछे तक्कु ढोलादो पतोङ्किनाङे पचेत् ।

तानदोकु कधुपाकधुप्मा, पोकवारी, कामेत्छा, छादिन, झारा धामी खाङ्सी मताङेसा । खाबा परङ वाछोन थुक्मा हामा कफा निकी पबुदङेन् । खकुची घरि ना घरि खिमकोङ्या फुसाङ्नी मची । घरि बुङ्खाया मलोनकी धामी पचोप । घरि खिमकोङ्यात्नी मवाङ् । मता मवाङ्कु मन्नाचीलाई वाछोन कदुङ्लाई वाछोन पअङ वासुप कदुङ्चीलाई वासुप मइत्दीची ।

तेम्बुया बेच्छु दित्नी पहिसाकी परेप्साकु पारुबो हात्नी ओह्यात्नी खाकचोप्चीकु खाकचोप्ची मत्तै । काङ्दी पतेत्नीएन् । सिकुवा, खिम्हुत, तेम्बु झारा झारा पतुप्पुकङेन धामी कचोप मन्नाचीआ ।

बड्ढे मेत्लो हाकवा लाआ, थोमा, सिली कुपा पअङ पारुदो वाङा सुप्सङ्मी । खकुची मरङ्, पारुदी मवाङपाआ धामीचीआ कचदेउताची कचलामाची मतुप्पीची । तोन्कीनाङे पारुदी मवाङ्पाआ झारा मन्नाचीबो कचतुक्मा, कचदशाग्रह पखाङ । सा रोप्याङ, सा रोप्मा मुयाङ्, सा सिमा मुयाङ झारा पखाङ किना पलिप ।

पारुदीकोङ् धासाचेना पअङ खकु बकालीसा । पारुदी वाङापाआ खाङीकु कदेउता कलामाचीआ पलिदाकु झारा दुम बकालियाङ्सो रङा । खकु झारा दुम बकालिसा चिला । सायाचोङ्मा वासुप दुङा पअङ खक्कुबो कधुन्मा सेम्ताङा । खकुबो कधुन्मा सेम्ताङा ङसङ्ङे उन्दा उन्दा मेलेलेवा कछीलामआ ढोलाथाला कचेत्चीलाई सेम्मायोक इत्दीची । तोप्पयोकआङे तक्कु कचचेत्मायुची उन्दा उन्दा मुयाङ्सो मुयाङ्सो मसेम्तीची । खकुची झारा अकरङ् पायानान्मा ममुआ ।

अकरङ पअङ् वेरि मपुस्साचेना । सुप्सङ्मीराहाङ्मीआ पारुदी वाङापाआ खाङीकु मन्नाचीबो कचतुक्माखेन ङसङ मोङ रेप्सो पुक्दीची । कचलावा मेत्दङ्कुचीबो कचलावा लोक्दीची । सामेनचीबो कचखडगो भादीची, सामेनचीबो कचदशाग्रह चुप्दीची । हिवादोङ्वा यासान्वा दोसान्वाची योङ्वामा युन्वामायीत्नी सोलीपुक्सीची । खादेमा मुआङापाआ रितुहाङ्बो कवालेमासोन कगुरुपुजा छे चिली । नावाङ्गी सोलाछे हत्नीङे चिला । फागु सोलाबो परङ् वारङ होक्लानाम्या मुउ । सुप्सङ्मी राहाङ्मीची अक्दोङदो असरङ मलोकनेन्चेन् ।

कसेत्लाम लिमा मुआङाकु । नामछरवादीकु साङ्केन्माचीआ मामापुङ्मा पपुस्साङा । उन्दाकु उन्दाकुचिना मयुम्तापुक्साङाछे । कोइना अन्ल्हेङकु अन्ल्हेङ्कुची परङ मेन्युम्पुङ मयुक्दा तोप्पगरितालो । मेनइमआ केन्छारीवाचीबो कचमक कारक कारक लिआङा । सुप्सङमी राहाङमी थोमकु कचोपची आत्लोङ दोकङ अकपोङ असपोङ चियाङसो पुङमा पपुस्साङाकु । अप्पगरि तालोदो ना झारा मपुक्साचिलाङेसा । कोइ कोइची परङ माचदोकु रोपाप्वा छोप्पाङ चाहुकवाप्वा छोप्पाङदोङे मइप्सादाआकु रैछ । तोधोङे तक्कुची परङ मइप्सा । थाला ढोला कचेत केन्छारिवाचीआ पारु चकदोकु कचसामाची मवितीची पअङ तक्कु पारुभानदो पफेङीचीकु मङेसीचीकुु कचसामाची मवीतीची । तोधो थक्साङेसाकु गुन्द्रीचीदोङे खकुचीछे कुकुलीमाकुली मइप्साकेसा । नाम लोन्दाकी आधिक्खी ताआपाआ मखुप्सा । खकुची आपना आपना कचखिमदोत्नी मपुक्सा।

*  *  *

कान्ला कान्ला चोमदो फेङ्लाबुङ देम्खोङ्नीलो बेताङेसा । वाहाङलाआ मन्नाची झाराबो कचनङ्नीमा बेनाङा । नङ्नीमा लोक्तामा मुयाङ्सो मन्नाची हाप्पखिम ओप्पखिम मबालाहोत्दा । दोङगावा मेत्सो छादिन, कधुपा कधुमा पोकवारी कामेच्छा झाराबो कचनङ्नीमा बेनाङेसा । आसिकदलछे कयोङ्नी चिओङ दोङ्गावा मखिप्दाहोत्दा हाप्पखिम ओप्पखिम पअङ आहिप्प खिम आधिप्प खिम झारा दोत्नी मफिनहोत् मतानहोत् । ओह्यात्नी खाबाछे दोङ्गावादोत्नी कयोङ्नी चिओङ मबालाहोत्दा ।

दुतेबो अकले बुसित दोकङ बान्मा पनाआकेसाकी फेङ्लाबुङ तङमा दोत्नी मवाङा झारा छेत्कुमाछाची परङ । तेम्बुबो कचोम कचोम देम खोङ्नीलो बेताकु फेङ्लाबुङ पलाआ । खाबा खोन्की कयोङ्नीची आपना आपना कचखिमदो तङबुङ तङमा पपुस्सा । देमखोङनीलो कोङआ होक्दीलो बेन्मरिदो तङ्बुङ मतक्सा झारा छेत्कुमाची ।

दुते पलेआ कसेत्लाम खुप्सा पअङ वायात्नी वालक्सी पुक्सा खाबा । वा लकाकी ताआ । तोन पअङ दुते पोन्मालाई कजोकुची कोप्मा पुस्सीची ।

अकदोङ्दो ताकु दुतेदो मरीङनङ् झारा निहोङ्होन कपुङ छान्वाछाची खिम खिम मता । दोङ्दोकु झाराकुबो अल्हेङ्कु चानीवा दुतेङेकु रोदुङचीबो । आइपदोङ्ना होङ्लाबो कतुक्माआ चिलोङसङ् निहोङ्होन कयुङ् छान्वाछाची निपताएन् । देम मयुङाङाकु कचतानदो छानवाछाची, तक्कुची झारालाई खाबाआ बुदीङेसीची । नाम् तुत्धीत्नी ताआ ङसङ्ङे अकपोङ् असपोङ् लियाङ्सो कछानवाची तामा पपुस्सा । टीका पअङ तङ्बुङ वेदीची । थत्नीङे तोप्पले पुक्साङा उन्दा उन्दा लियाङ्सो ।

आहिप्प टोलायी आइ अकपोङ छाबो कपास्नी पमेत्दाङा । मन्नाची चिलो ङसङ् तुहित्नी मकपाङेसा । थोरोङ्छाबो कपास्नी छेत्क दोङ्युक्लादो पअङ मार्छाबो छित्क दोङ्युक्लादो ममेत्दीची । तक्कु छाछे आइकुबो छेत्कदोङ्युक्ला बुसित्दो मनाकु रैछ ।

मुन्धा पलेआ तक्कु छालाई कुमोङ्वाआ वा पलङ् । कमाओङ खिम कुनाया मङेस्सीची । कुनाया मङेस्सीची किना थरोङ्छा नालो वापाआ खोन्की मार्छा नालो वामाआ महक्दीची । छा हक्मा पमेत्कु वासा सुत्केरी, सुरेनी पअङ छेत्कुछाआ मत्तै पचा । तोप्पलेबो छित्कलेदो कुनायाकङ् छामालाई पलोन् । तक्कुलाई ‘कुमदोकङ लोन्मा’ नि पली ।

कुम दोकङ् कमाओङ् कछाओङ् मलोस्सीची  पाआ थरोङ् नालो हलो, जुवा, कपीदो पछाप्कु कखराआ पहम पअङ छेत्कुमाछा नालो तान्, रसीची खोन्की कपीदो पछाप्कु कखराआ पहक् । तोप्पलेआ दोकङ सुत्केरीआ खिमकोङ् बुङ्खा चिमा ली । कोइना अस्सअस्स पलेआ तालो मी, वा सुत्केरीआ पोन्मा पलिनिन् नि कचरङदा युङ् । तोन्कले पकप पअङ मत्तै पैला ङसङ् जोजोकु मुमा पतोक ।

थत्नी पतोक किना पपोनकु छा थरोङ नालो छेत्क दोङ्युक्ला खोन्की मार्छा नालो छित्क दोङ्युक्लादो कपास्नी पमेत् ।

तक्कु छाबो कपास्नी लिसाङा । बिर्धुआ लोछुम खाप्दी । थत्नीङे चाछे कङादो पाक्दी । कुमदो कमाओङ पयोक्चाङची पाआ कमाआ कङादो चा पपाक्दीन्कु रैछ । तोन्कीङे चा सुत्दा तित कखापआङे इत्मा दोता । तोप्पलेआ बिर्धुबो कछीदो साइत लोन्दाकुआ खकुआङे चाबो बुसित कउम चेन्दी खोन्की लोछुम छे हुप्दी ।

थत्नी ङे पैला कोक्रो बामा गरीदो छे साइत मखाङ किङे मबामा ।

तक्कु छा छेत्कदोङ बेत्दी पअङ कछेउर पमेत । थरोङ्छा नालो लोछुम, सुरुवाल खोन्की छेत्कुमाछा नालो गुनेचोला पइत् ।

पास्नी मचाआ चिला पअङ तोधो मकोपाकु झारा मन्नाचीछे तान बात्मा पपुस्सा । हाप्पखिम ओप्पखिम तङबुङ वेयाङ्सो वेयाङ्सो । मल्खे, पअङ खकुबो कतुप्पा, कबङ्ङाची तङबुङ वेयाङ्सो वेयाङ्सो खाबाबोदो बुसित्दो मताआ ।

हाप्प भुङयाकु छाचीलाई तङबुङ वेदी चिलीचीकी सेल वासुप इत्दी ङेसीची । खकुची मचाआङा ।

मल्खे, पअङ खाबाबो कतुप्पा, कबङ्ङाची मताआलाआ । मल्खे परङ तेम्बुयाङ्कङ ङे पात्याङ्सो बेनाङा— ‘लोहोइ खाबा, केकाना ताआलाआनिन्का इ । तङ्बुङ ततोक्याङ् हेपेकु ?’

‘तङ्बुङ युङ्याङ् इ पक्का बड्ढे बड्ढे ङे । पक्काचीबो कायात ङे मजबो मजबो बुङ्वाबो तङ्बुङ् तक्सुङ् चक्सुङ्कु तल्ल’ नि खाबा रङा । खाटदो युङ्दी मेत्दीची खकुचीलाई खाबाआ । अक्रङ् पअङ तक्कु छाची मचाआचिला किना बुङ्खा यात्नी मलोन्दा पुक्सा । लाप्तीखोङदो मकाक्सा लोन्दाङा ङसङ्ङे खकुची मरङाङा— ‘नानो तङ्बुङ्छे देम खोङ्नीकु खातवेदा । केका हेन पुक्सीकाने है ।’ खिमकोङ् याकङ् ङे खाबा पिसा—‘ल ल निछाची पुक्सानिन् तल्ल । अन्तछे तङ्बुङ् वात्मा दोत्कु तल्ल ।’

‘अ नाना’ नि रङ्याङ्सो खकुची मपुक्सालेता ।

मल्खे कपक्का पअङ् कतुप्पा कबङ्ङाची खिमकोङ्या बुदीची । मयुङा तोधो तङ्बुङ वेखा गुन्द्री थङ्मायाङ् खदो । खाबा बुङ्वाफोपबो कल्लाआ ल्होटादोकु वा रेम्याङ्सो रेम्याङ्सो हुआ । कचतिरबुपदो टीका खोन्की कचीपोतदो तङ्बुङ् वेदीची । सेवाछे मेत ममुआ । सेल, वासुप, ङोमायाङ्कु साखानची चामा झारालाई इत्दिची । तोन पअङ खकुचीआछे बाङ्याङ्सो बाङ्याङ्सो चामा पपुस्सा । बोक्साबो अकपरिकु, वासाबो अकपरिकु । कपरि कपरिकु खान चामा इन्दिीची ।

*  *  *

कसेत्लाम नाम लोन्मा बुसित्दो ङे असरथेबो कमा पुलोन्दाकी खिम लेक्सा । हात्नी ओह्यात्नी झाराकुची साक्सीची । असरथेछे कनङ्नीमाआ फिनहोत तानहोत् । नम्माकेइ नि तना आइ खकुबोङे कछेउर मेत्मा ले रैछ ।

तप्पलेआ पुङ्ले । खकुबो कपा पुङ्लेमेलादो बोक्साखान हुदालाआ । खिमदोकु अन्ल्हेङ्कु वापा छे सेती । तोप्पगरि तालोदो आहिप्पखिम आधिप्पखिम झारा दोकङ रिमीपाङ्मी, दक्छाबुवाची मताआङेसा । असरथेबो ककुरोङ् दिपादिमाची सुत्दा मताआलाआ । खकुची ङाप्पाङाप्मा, ङाप्पाङााप्पा, ङाप्माङाप्मा झारा आपना आपना सेवा मेत्ममुआ । असरथेआछे ककुरोङ दिप्पादिमाचीलाई सेवा मेत्दीची ।

नाम चाढाङी । रोङखान भोक्सा । कपरी कपरीबो चानी चानीकु खानछे भोक्साङा । ङापोङ रितुहाङ पबुदाकु । खकुछे ताआलाआ । खकुआ होङ्मा (दिमा) बो कनङ्छिन्मा पेए निकी अक्ता वाछेलेतलाई बुन वेदीकी याहात्दी—‘ओधो केका झारानङ् काबोङे काछा कानाती, निलोचोङ्लो खातमु खातङेन । काबो नाछुन्मा केत्मा पेए । अकु काछेउर लोक काने आदिमो’ नि याहात्दी चिली पअङ् तक्कु वाछेलेत लेतीपुक्सी ।

मल्खेआ असरथेबो कटोङ खोमा पुस्सी । साबो कनङ्दो टोङ खोमा साइत लोन खकुआ ङे छेउरदो टोङ खोमा दोत नी मरङ । आइ मल्खेबो कनङ्दो टोङ खोमा साइत लोन्दाङेसा । कैलेकाही टोङ खोमा पलेन्नीन्कु मन्नाबो कनङदोछे टोङ खोमा साइत लोन । थत्नी पाआ कनङ लोनकु मन्नाआ छी पाक्दी पअङ अरुआ कटोङ पखो । खकुआङे खोमा चिन्मादोत नि पलिनिन् ।

आसिकदल छे तोत्धोङे युङाङा । मल्खेआ असरथेबो कटोङ खोदाङीकु देम कछेमाकेत्दीकी चोपीङेसी । सके खसङ्नी टोङ खोमा दोतकु रैछ चिन्दाचेनाङाकु ओन्दे । तोप्पखिमदो मताआकु मन्नाची हात्नी ओह्यात्नी टोङढाटोङ मयुङाकी मबाङाङा । खोक्पाची अकभुङ, खोक्माची अकभुङ, कामेच्छा पोक्वारीची अकभुङ, पअङ छादिनची अकभुङ अकभुङ मलीसाकी मबाङाङा ।

तक्कु छाबो कटोङ खोमा चिला । लोछुम छे कनङ्वा पखाप्दा । छाबो बड्ढे बड्ढे कनङनीमा बेना । कनङ्वा तित पखाप्दा पअङ गुन्द्रीदो युङ पमेत्दाकी टीका पवेदा । टीका झाराकुचीबो कचबुसितदो कमा कपाचीआ पवेदाची । खोन पअङ कदिप्पाकदिमाची, ककुरोङ दिपादिमाची, दक्छामीबुवामीची, रिमीपाङ्मीची खोन्की तानपोङ झाराचीआ पालो पाली पवेदा ।

छेउरबो झारा कथात्तुम पधासाचिला पअङ मबुदीचिकु झारा मन्नाचीलाई पेलेलेवा मङेसीची किना चा इत्मा मपुस्सीची । खिमकोङ, सिक्वा, तेम्बु झारा पतुप्धापुक्दा । खाबा कयोङनी चिओङ रोङ हायाङ । कोइची खानबो कसा, कोइची खानबो कवा, कोइची अचार, कोइची दाल महाहोत् । चा खान कहाची झारा मतोङाकी कबेहेरी पतासाङा । झराचीआ चामा पपुस्सालोका । तक्कु चामायुची हामाबो कबेहेरी फुत्मा निपइत्दिएन् ।

झाराची हत्नीङे चा मचाआ चिला । मयुङालाताकु पअङ आत्लोङ चाकहाचीआ वेरि चामा पपुस्सा । आत्लोङ मचाआचिलाकुचीआ खकुचीलाई इत्मा मपुस्सीची ।

नामआ उइले  भुरीबो आधिप्प लिप लिप्दीओदाङी । झारा दक्छाबुवाची, रिमीपाङ्मीची, तानपोङ्ची पुङ्मा पपुस्सा । तोप्पलेआकु कचकाची हत्नीङे चिला । नङ्निमा लोक्तामा मुयाङ्सोङे तक्कु छाबो कछेउर पमेत्दा । ककुरोङ दिप्पादिमाची आइ तोधोङे मयोक्दा । सेत्लाम छे कलेदा तालो मबाङा मबाङा पअङ मत्तै मपुक्सा ।

*  *  *

चासुमलादोकु लाछेरा ताआङेसा । चासुम कोप्मायोक तानतानदो बेनाङेसा । सापाचा, चाहुकवाची मताताकी हेन्खामा लेताङा । हेन्खामा ओप्प योकदो झे नि कनङ्नीमाआ रिताङा । चाहुकवा सिवाची कुङ्कुरीरी मकुङ्टा ङेसा । सापाचा सिवाची झोमदाझोम मझोम्ताङेसा । छिनवाची चाखा दोत्नी मचेन्दाहोत्दा ।

चुङामा हिमदो छिनवाची उहित्नी मइ । होक्लानामदो ठोङ्मा मवाङ्हेत नोङ्छोरोप चकदीत्नी । चुक्वा, मुक्मा, छेकछेलेनची बड्ढे बड्ढे खालबो वासाची खुलायात्नी पअङ खिम चक्दोत्नीछे छाम ममुयाङ ।

तोप्पयोकदोङे लाछेरा पलेआ कसेत्लाम आसिकदल अकता वामा पअङ उन्कु वाछेलेत खुराकी खिमदोकङ लोन्दा । तोप्पगरि निलो खामेन्देछे युक्दाकु । पुक्साङा पुक्साङा अक्ता वाखाम धिती । तोधो कङालङ तेपी । कछी कलोङची सुउची । खोन्की वेरी पुक्सा । अकरङदोङे होङमाथानदो ताआलाआ खकु । तोधो रितुहाङआ बड्ढे बड्ढे मन्नाचीबो कचीवाचीआ होङमा पुजा मेत्दीइत्दीची । आसिकदलबोछे कपालो ताआ । कवामा पअङ  कवाछेलेत लोकीची कछीदो । रितुहाङआ तक्कुचीलाई कचटोङदी चारङ तेत्याङ्सो कचनापदी वाआ रेप्दीची । अकरङतालो याहात्दीची पअङ तोचीछे सिपीसेतीचीकी कही एनदीमालाई इत्दी । वाटोङ पुजाकमुबो ली । कबुलुमची वेरी कपेरोङगीदो पाङमुउचीकी खिमयात्नी लिप्दा आसिकदल ।

तोप्पलेआङे गोठादोछे गोठा पुजा ममु । गोठापुजा अकदोङदो असरङ ममु । हाकनुङलाबो लाछेरादो खोन्की चासुमलाबो लाछेरादो ममु । गोठादो चासुमलादोकु लाछेरादो वा मरेम् पअङ हाक्नुङलाबो लाछेरादो तक्कु वाचीङे पुजा ममुउची । गोठादो चिलोङसङ होङ्छामीचीआ महादेउ, गैदु, गोसाइ पअङ गैया निकु देउताचीबाछे कचपुजा ममेत्दीची । तक्कुचीबो कचपुजा ममेत्दीची पअङ छेदबेदची खकुचीआङे माङ्खा महेप्सी पुक्सीची निकु रङ्दा युङ्याङ । पात्ला, खायामोङ ङसङ्कुचीआ पासुचीलाई निपचाइन्चीन् नी मरङ ।

अप्पयोकदो आसिकदल कपाओङ कगोठा पपुक्साची । पेरोङ्गीदो उन्दाकु सुमरा वाछेलेतची पखुराचीची । कचगोठाया पताआची पअङ चाहालीकु थोकची त्यार पमुआची । मही पहुसाची, खीर पमुआची किना वा परेप्साची । तक्कु वा रेम्मा योकदो वाछेलेत्ची गैदुलाई अकता, गोसाईलाई अकता पअङ गैयालाई अकता अकता बुन पवेदाचीची । महादेउलाई परङ वा रेप्मा, वाबो पुजा निपमेत्दीन् ।

गोठादो महादेउबो कपुजा पमेत्, पअङ गैदु, गोसाइ, गैयाचीलाई वा मरेप्दीची, पुजा ममेत्दीचीकु परङ पासुची मथङने निलो चोङलो मली ने, चाभाआ पचाइन्चीनने निकीनाकु । पासुची निपरोप्नीनने, थङ्सोङे मपुङने निकीना अकदोङदो असरङ वालेमा सोहोन पअङ वाबुमा सोहोन किना चासुमलादोकु लाछेरा पअङ थत्नीङे हाक्नुङलादोकु लाछेरादो पमु ।

आसिकदल खोन्की कपाकमा झारा झारा मतोङा किना गोठापुजा ममुआ । गोठादो मरेङ्ङीचीकु धुनेरी, ठेका, डाडु, मन्धने, कुडे झाराचीबो कचलोक खिर मइत्दीची । नाहिलङ, नार्मा पेनालो खुक्सीबोकवाबो दोना मथुप्की अकक दोना मइत्दीची ।

खोन पअङ वेरी टाकटुक कचवाछेलेतची, ठेका, मन्धने, धुनेरी मबेत्दीचीकी खिम मबेना । तोप्पदोङ्दोकु चासुमलादोकु लाछेराबो गोठापुजा पचिला ।

कचपुजा चिन पअङ गोठादोकु परसाद निकी उन्दा उन्दा मही, खीर  पअङ वासा हाप्पखिम ओप्पखिम हाममु ।

खिमचक खिमचकदोकु चिखिमदो आसिकदलआ परसाद खुत्दीची खिर, वासाखान पअङ मही । थत्नीङे अरुचीबो कचखिम दोकङछे पुजा परसाद ता । झारा उन्दा उन्दा इत्ममु ।

अकरङ पअङ खाबाछे वेरी खिर, वासाखान पअङ् महीबो गोठापुजाबो कपरसाद खुराकी बालाहोत्दा । खिमखिमदो थत्नीङे  हासाहोत्दा ।

अकु निकु चामाकिना खोरी खामा निकीना पेए, तानदो युङ्ङी पअङ झारा होङ्छामी तोङ्माकी युङ्मादोत निकु कचदुम युङाङा ।

*  *  *

चासुमला झारा झारा होङ्छामीचीलाई खोङ्नी । बड्ढे बड्ढे होङ्छामीची चासुमलादो नङ्नीमा लोक्तामा मुयाङ्सो मयुङ । अप्प दोङ्युक्लादो वातामा नाआकी नामबो उन्दा उन्दा कुमोङ कुमोङ तायाङ । देम चानीलोकु नामबो कसोङ् अप्पदोङयुक्लादो । हाप्पधेतया वासाची ओप्पसंप्वा हाप्पसंप्वा मची, छाम ममु । होङ्छामीचीछे वापोन्ला, वासोन्ला खोन्की वाचोङ्लादो बड्ढे बड्ढे काची मुमाआ होत्दीचीकु ओप्पयोकदो बिसामली । रिमीपाङ्मी, दक्छाबुवा कचतुप्माकोप्मा गरि अकुङे । हाप्पतान, ओप्पतान, आहिप्पतान, आधिप्पतानदोकु मन्नाची तुप्ममु अक्कु चासुमलादोङे । तोन्नी मत्तै पेए होङ्छामीचीदो कनङ्वा कनङ्वा रिमीपाङ्मी मचोक । पोक्वारी कचथरोङछा छाचीलाई छेत्कुमाछा मखाङ्दीची । पअङ् असभुङमङचीबो कचदुम तोङनालो बिहा छे ममेत्दीची ।

थत्नीङे तोप्पतानदो छे बिहाची बड्ढे बड्ढे मयुङ्याङ आइपदोङ । अकता बिहा बलधोजेबो युङ्याङ् । खक्कुबो कबिहा हाप्पतानयाकु चामचुरीओङ लिमा मुयाङ ।

बिहाबो सुमले बुसित दोकङङे तक्कु बिहाबो लागि बड्ढे बड्ढे मन्नाची काची मु्मा पपुस्सा । कोइची दोरो कोइची दोरो । झाराआ आपना आपना कचकाची पवान्दीङेन । पुजाछे भुजाछे ली निङसङ् बिहादो होङ्माबो कपुजा पमेत्दाताताकु युङ्याङ । थत्नीङे खकुचीआछे बिहाबो अकले बुसितदो रागाआ होङ्माबो कपुजा पमेत्दा । कसा पचेना ।

बेउला बलधोजेलाई पचोक्सा । जन्ती पुङमा गरि लिमा मुयाङ । बड्ढेङे अकु बिहाबो कधुनीफुनीची मपोरापुक्साङेसा । अकरङ पअङ ढाङढाङ ढुङढुङ छे रङमासोङ्मा पपुस्सा । छामार्छा, कधुपा कधुमा, झारा झारा चौरङ्गे मलिसा । कोइना जन्ती कपुङ्ची परङ सारो बड्ढे पेए । खकुची लाम वाङ्मा ममुयाङ ।

कोङ्पीची बुसित्दो लाम पवाङाची । कचटोङदो छोमनी पाग ममेत्दीङेस्सीची । खकुची बुलुबटको पअङ वाबुप दोकङ वासुप हिखादो पपाकाची किना पखुराची । कचदाङदो बाजाबाना कचेत्ची । तोचीबो कचदाङदो बेउला, पअङ जन्तीची पेलेलेवा लाममवाङा । तोलेलेवा मपुक्सा ।

तोधो आसिकदल पअङ कयोङ्नीची परङ खान मसिपा, मखोक्दा, उन्दा उन्दा मङोआकी वाछोन छे मसोत्दा । अरु सेत्लाम ङिमापा, पफेका । आइकनाम्पक ङिमापा परङ पसिपाकी पङिआ । पाहुनाची मताआङेसा । खकुचीलाई तक्कु साखानओङङे रोङ मचेन्दीची । कनाम्पक बड्ढेमेत्लो तालो आसिकदल कयोङनीचीओङ खुत्रुकनी मचीआङेसा ।

तोह्यात्नी खाबा परङ कयोङनी चिओङ कखाखुतभरि अचार मभुन्दा योक्दा ।  कखाखुत बड्ढेमेत्लो मन्नाची निपइप्सेन । नङनीमा लोक्तामा ममुआ योक्दा कखाखुत । कभुङ कभुङ मन्नाची मबाङ कखाखुतबो कयोक्दो ।

कचकाची चिला पअङ आसिकदल पअङ खाबा बड्ढेमेत्लो पबाङाची अक कुनाया । खकुचीबो कचदुम बड्ढे तुप । कचसोम सिआलो पबाङाची खकुची । बड्ढे बड्ढे कचकोङ्छामाबो नङ्नीमा बेना आइ ।

खकुची कचकोङकोङया कचसुखा लीपमुची । कोइना कचङाआ खाकुआछे लीमुमा परिचमिन । खकुची अर्को अर्को पाछा । ते मुमा लिकु ।

अरु बेला छे खकुची बड्ढे बड्ढे मित पमुची । खकुची कस्सुङमङ थत्नीङे सोमतुक पमुची । कचखिमछे बड्ढे माङखा माङखाना पेए ।

बाङमायोकदो चोप्दी पमुआची । वातवात चोपङेन पमुआङाचीखदो खाबाबो कमक्वा तामादिसा । नम्माच्छे पिमा परिएन् । ओकरोक्पा मेत्दी आसिकदललाई ।

‘नम्मा तलिसा खाबा ?’ नी सक्सी । मेनपी मअङ खाबा आसिकदलबो कसोमबुकदो बोप्साचेना । आसिकदलबो कलाजा केतापुक्सा । खकुआ खाबालाई कछीचीदो लोकी किना पुकीलोस्सी । हात्नी ओह्यात्नी खाचोपा । इछित् कुइयामा मुआङा । कलाजा थेम्याङसो आसिकदलआ कसोमतुकमासी खाबाबो कखोङटाङमादो हाप्पटी ओप्पटी चुप्मा चादी । असपोङ मङ्बो कचमिन्मा हुआपुक्सा ।

खाबाआ अक्ढ्या हेप्दीपुक्दीकु खकुलाई  । तना तक्कु योकदोङे भतेर चकयाङकङ खाबालाई कयोङ्नीचिआ पबुदा । खकुछे तोपेत्नी पुकलोन्दा । आसिकदललाई हिखाङयाङसो हिखाङयाङसो खाबा भतेर यात्नी पुक्सा ।

आसिकदलबो कसोम देम चाइसालो तुकापुक्सा । मिना खकु— ‘नम्माकी अकुलाई ओन बड्ढे ङ्सोम तुक्दाङीकु एत्नी । अक्कु ङ्बुसित्दो मेत्दङनालो ङाना सिङाछे ओन्दे । खकुआछे ङालाई बड्ढेङे सोम पतुक्ङाकु रैछ । कोइना कमिन्मा कोङयाकु दुम ना खकु रङ, ना ङाङे ङ्मिन्मा कोङ्याकु दुम रङ्मा रिङा । आपना आपना कोङ्कोङ्या सोम तुक मुमा ……….. सोज्जे ………… ओरोक्पाङाने ।’

जन्तीची बेउली खिमया मताआ । कचथाप्सङ ङसङ् मचिआ । बेउला खिम दोकङ कोङ्पीचीआ पखुराचीकु बुलुबोटको पअङ अकबुप वासुप तोह्या पङेसाची । बेउली पट्टीकु ङापोङआ बुलु ही लेदी । दाब्बेदो याहात्याङसो— ‘लोहोइ दिप्पाचोपाचो दिमाचोमाचो आइ दोकङ केन्छा केन्नातीमा अर्को पाछाबो कचुलाया पुक्सा कानेइ । खन्नानिनआ यायोक्मा बिहेनमा पेए कानेइ ।’ खोन पअङ ‘लु दोरो ए रिचीधान्चीका निकीना बड्ढेङे धावा तमेत्दाङाचीकोइ । ओ लोहोइ बाक्चाक्वा ए तधासाची रैछ कानेइ ………… ।’ नि रङ्याङ्सो बेउलीपट्टीकु कोङ्पीचीआ बेउला पट्टीकु कोङ्पीचीलाई तक्कु बु्लु ही लेमा वाछेलेत मइत्दीची ।

तक्कु खकुचीआ ओह्या पबेत्दाचीकी पहुआचाआची । थत्नीङे टाकटुक थाप्सङहिली तीमा मचिला पअङ कसेत्लामकु लेतकबजे रङ्दोत्नी जन्तीचीलाई पुङ्मा मइत्दिीची । जन्तीची बेउली मपुक्दा किना बेउला खिमयात्नी लाम मवाङा । लाम दोत्नी छामआ राप्पा होतयाङ्सो खकुची मबेना । बाजा कचेत्ची कोइची बाजा मचेत्याङ नालो कोइची छाम ममुयाङ् पअङ कोइची परङ लाक ममेत्याङ् । बेउलीलाई बेउलाआ बुसित पाकीङेसी । थत्नीङे चियाङ्सो खकुची मबेन्याङ् ।

जन्तीची बेउला खिमदो तामा बड्ढे मेत्लो निपवाङेन ।

जन्तीची बेउला खिमदो मताआ पअङ अकरङकी बेउलाबेउलीची खिमकोङया मओदीची । बेउला खिमदो बेउली ओमा गरिदो बेउलीबो कछादिमा युङनालो कछादिमाआ, पेए नालो साइनोदो कछादिमा परालिकुआ लाप्तीखोङदो खिमकोङ पट्टी रेपकिना कनाम्मेतलाई खन्तीओदी । खोन्की कनाम्मेत वाङ्याङ् पाआ लाप्तीखोङ कधुङदी पअङ कखुकयी सुमचोटा सुमचोटा बेरुआ धोक्दी । थत्नीङे कनाम्मेतलाई कछादिमाआ खिमओमा गरिदो लाप्तीखोङ दोकङ खन्तीवाक्सी । बेउलीआ लाप्तीखोङ कधुङदी सुमचोटा कखुकयी सुमचोटा बेरुआ धोक्दी किना खिमकोङ्या वाङा । ङापोङ्आ सोलोनवाआ दाब्बे थोकयाङसो याहात्दी । दिपादिमाची झारालाई सोनयाङ्सो दाब्बे थोक्मा लिसाचिला पअङ खकुचीलाई बुङ्खाया मलोत्दीची ।

अकरङ्दोङे कधुप्पाची खोक्पाची पेमा पपुस्सा— ‘रोङचामा गरि लिसा, रोङचामालाई झारा पेलेलेवा युङमा कानेइ दक्छाबुवा, रिमीपाङ्मी                 झारा ………. ।’

मबुदीचीकु झाराकुची वक गरायीङे पेलेलेवा मयुङा । अक कपेलेलेमाबो कर्रादो बेउलाबेउलीची गुन्द्रीराढीदो कचयोङनीचीओङ मङेसीची । बेउलाबेउली पअङ कचयोङनीचीलाई थाला दोकङ पअङ मयुङालाताकु झारा बिहा कचाचीलाई तोपरादो रोङ पअङ दोनादो खान महादीची । छेत्कुमाछाची रोङ महासााङा नालो थरोङछाछाची खान खोन्की खानवा महासाङा । खान कलुत्वा कोइचीआ, कवा कोइचीआ, पअङ दाल कोइचीआ पहाहोत् । खाबाआ परङ झारालाई कचरोङ धुङधुङदो अचार पाक्याङसो पाक्याङ्सो पुक्दीची । सङ्याङ्सो सङ्याङ्सो, छाची बिरोसी कमेन्चाचीलाई परङ पइत्दीनचीन ।

अकरङ कबेहेरी झारादोत्नीे रोङखान, दाल ताआ पअङ ‘छी लेत्मागरि लिसा कानेइ योङ्नीचो, लु छी लेत्नीन् एइ’ नि कधुप्पाची मपाता । रोङचामा मयुङाकु कपेलेलेमाबो हाप्पचोम ओप्पचोम दोत्नी बानयाङसो मपाता ।

बुसितदो बेउलाबेउलीचीआ रोङखान छी पपाक्दाची । खकुचीआ पउप्सा चाआची पअङ परङ झाराआ चामा पपुस्सा । रोङखान परिआ परिआ ङनङ दोत्याङसो मचाआ । चा मचाआ चिला पअङ झारा आपना आपना कचखिम दोत्नी मपुक्सा ।

तानपोङचीआ बलधोजे पअङ चामचुरीबो कचबिहा चानीआलो पचाआ आइपदोङ ।

तोप्पतानदो अक्ता छेत्कुमा नाम्मेत लिसी ताआ । कपाकमाचीआ पमुस्साचीकीना अन्ल्हेङकु पमुआची । आइ निम्नाबो कखिम आपना खकुबो मुसी ताआ । खोइ अक्कु हेन्खामा निनाम्माबो कथाप्सङ कहिलीङे थ्वाकु । मन्नाची मरङ्की पलिनिन्कु ।

अकले असले नि रङयाङ्सो निम्ना खिमलाई आपना कखिमनिकी कमिन्माकोङ याकङ्ङे मित्सो पुक्दी । बुसित बुसितदोना निमनाबो कखिमलाई आपना मुमा ना देम चाइसा खकुलाई ।

रोदुङचीबो कचथाप्सङदो बड्ढे बड्ढे एनमनिकु चामनिकु दुमचीछे मयुङ । कोङ्या मवाङकु थाप्सङ हिलीची मयुङ । दीपापा दिमामाची मयुङ । दिपापा दिमामानिकु उइले मसिआकु कचसुम्तुमचीलाई मलीदीची ।

कसिमायोकआ धितीकी सिकु थरोङछा पअङ करामदोकु तामा नाआकु मार्छा कसिमायोकआ धितीकी सिकु मार्छा दिपापा दिमामादो पुङ । कोइना कङ्सिकु, धुङ्सिकु, वान्सिकु, वादो लुन्सिकु पअङ कराम मेन्छोपमङ सिकु मार्छा नालो दिपापादिमामादो पवाङ्नीन् ।

धुङ्सीवान्सीकु, लुन्सीकङ्सीकु थरोङ नालो हिमा खोन्की मार्छा नालो मामोङ ली नि मरङ । हिमा मामोङदो मवाङ्कुचीबो कचकिरे ममेत्दीची पअङ तोन्ङे मचिनकेन् । दिपापा दिमामादो मवाङुकुची परङ उन्नीनीपाआ अकदोङदो असरङ चा वा मइत्दीची ।

खली परङ बिहा ममुपाआ, चुला मफेक्पाआ ममु । पेएनिछे सुम चुछित कदोङदो मुयाङसो मुयाङ्सो ममु ।

आत्दी चासुमलादो बलधोजेबो चामचुरी ओङ कचबिहा लिसाकु । कचखिमदो आइ खली फेन्मा थाप्सङ ममुयाङ् । कसेत्लामङे निलो खामेन्दे युक्दा पाआ चामसुरी खुप्सा । गोठा यी पुक्साकी गोबारा कुपाथोदा । खिमलेङमापा बाखाछे तिआलाआ । वामेन बेदालाआ किना खिमलेक्सा । झाराकु साङलो खोङ्नीलो मुउची ।

बलधोजेआ हात्नीओह्यात्नी तुतुमाची पासुची छाकछी मुउची । तोप्पलेआ तुतुमाची भोकची चा वा निपइत्दीन्चीन् । दिप्पा थाप्सङ मेन्चीन तालो तक्कुची निपहोत्तीन्चीन् ।

आसे कनाम्पक साङमङ खाचा मङी । तक्कु खली ममुयाङ्पाआ सोलोन्वा लापलावाचीदो पहोन्दी किना परेङ् । वाचीपादोछे तक्कुङे परेङ् । वाचीपा लामकुनायी सुमरा तोक्चेचीदो लङ्बु पतेत्की पङेन् । वाछोनवाा तुत्लोताका कथेनयी पहोन् ।

केन्छारीवा ताआकी तोधो रेङ्मादोत्कु बुङ्वा खोन्की झाराकु थोकची कोप्पाङीची । तोप्पयोकदोङे ङापोङ छे ताआलाआ । सिक्वादोकु खाटदो गुन्द्री मथक्सा । ङापोङ तोधोङे युङा । खिम मबका मसाङका चिला पअङ केन्छारिवाआ झाराकुची चुप्सीची ।

चामचुरीबो कछादीमाआ सोलोनवाची धासीची । चुछितकतात वाबुपची लक्दीची साङमङ खाचावाआ । लाप्तीखोङ बुसितया तोक्चे मलुक्साकी तोधो खोङमा पछिआ दाम्लाआ कलोङदो रकक्चाकक् । खोङमा पछिआकु तोक्चेचोम दोङे ङाक्सी सुत्ला पछिआकीना तक्कु सुत्ला लाप्तीखोङ धुङदीत्नीकोङ वाचीपाया ताआलो पखन्ता । वाचिपाबो कखुक्यी अक्ता उन्कु बु पङेसा ।

पुमा राईबो पालुन पाछाआ परङ खली ममुकुबो बुसित पलेआ कनाम्पक दिप्पाखाचा पखुचा । पखुकी ङापोङ खोन्की खिमदोकु झाराआ किता कखाचाङे चामा किता तक्कुबो कवाछोन पथुक किना पदुङ् । पअङ मत्तै अर्कोलेआ तक्कु दिप्पाखाचा दिपा थापसङदो परेङ् ।

केन्छारिवाआ झारा सामाची चुप्सीची पअङ ङापोङआ खली मुमा पुस्सी दिपापादिमामाचीबो कचनङदो । खली ममुपाआ मेहेरीखाङ सुत्दा बड्ढे बड्ढे बुङवाची मरेङ्ङीची । छेन्चखुङ्बो कचुपबेङदो अकता अकता होमपोङची मङेसीची । होमपोङदाबाचीबो कचङा ङाक्सीबोकआ मदीप्दीचीकी ङाक्सी दाम्चाआङे मछिइपुक्सीची । तक्कु करुप्माचीबो कचरादो ङाक्सीबोकबोङे अकता अकता सुमेरो पपाक । थत्नीङे ङापोङ्बो कचुप कबेङदो चितचितकरागरी रेतकरा सोलोन्वाची मङेसीची । तकुचीबो कचरादो रेत्कबोक तोत्ला दोत् । चुछित कबोक तोत्लाबो कधुङ्दो अकमाना चारङ पङेनकी चुछित कबोकआङे पथेम । अकमाना चारङ्बो दिपापादिमामाचिबो कचनङ्दो फालामरोङ छे अकता साङ्याङ्कु भाराछादो ममु ।

हत्नी दिपादिमा थाप्सङ ममुपाआ खालीङे धामीबो कचुप खेमादो पङेनकु थोकची दिपापाचीबो पअङ कबेङ खेमादो पङेनकु थोकची दिमामाचीबो कचलोक ली ।

बुसितदो रितुहाङआ दिपापाचीबो कचनङ बुदीची । वेरी वेरी खकुआ तोङमालुन, मिथाहाङ, मेत्लङथङ, वाबिहाङ, खाहोङ पाछाचीदोकु दिपापाचीबो कचनङ बुदीची । थत्नीङे दिमामाचीबोछे कचनङ बुदीची । दिपापाचीबो कचनङ बुदाङीचीपाआ चुपखेमादोकु पअङ दिमामाचीबो कचनङ बुदाङीचीपाआ बेङखेमादोकु सोलोनवा खोन्की चारङ रेङ्ङीची । लापलावा परङ झाराचीलाई अकता परेङ । झारा दिपादिमाचीबो कचनङ बुदीचिलीची पअङ खोङमालाई खकुचीबो कचनङदोङे सेत्मा त्यार पमुआ ।

भेत्तीआ कचल्नीदो पधुप्मातास्सा । बाचोमआ कचोवादो धितीलो पलुक्धा । पलुक्पाआ तक्कु बाचोम कहेबेक दोकङ पसुत्दा । पेए नालो कचोवा पधित्तिन् । कचोवादो पधित्तीन नालो तक्कु भोक पसिनिन् ।

कचोवादो बाचोमआ धिती पअङ तक्कुबो कचोवा होन्ता । कचोवा तुक्माखेनआ धितीकी खेन्मा पुस्सी । खेना चिला पअङ तक्कु खोङमाबो कजगर पभुक्दा । लङवामी पाकयाङसो पमोका । वाआ खोङनीलो पसुआ । कलेनआ खेत्मा पपुस्सा । पखेत्याङ्पाआ कथोची बेनआ परेत् । बेनआ धित्तीनालोना कखोरी, कथो खेत्की कखीसरी ली ।

पखेता चिला पअङ कजोकुची कफेक कफेक मफेक्कीची । कहुमोङ्सामुमालाई कलुङमाक, कचोवा, कबुक्बुखुनची पफेका । महुउची मभोक्सालो । कसोम्फोरोक सुत्दा कहुमोङसादोङे पहोलादिसा । कटोङ, कयक, कमेरीची मफेकीची । पकप्दाकु कटोङलुत्वा ठोङमा परेप्साकी कङादो कमेरी फुक्टोङ पसक्ढा । थत्नीकी पपेलाकु रेत्कबोक तोत्ला धुङ्दो पङेसा । कयक सुत्दा तोधोङे पङेसा ।

खली मफेनचिन् पअङ पहान्कु कयक धामीआ पुक्दी नालो कटोङ केन्छारिवाचीआ पुक्दी ।

खोङमा सीआ पअङ ङापोङआ खली याहात्मा मेन्चीनङे कसा पखोक्दाकी ङिमा पपुस्सा । कोइना तक्कुदो जुठो निपहोल्लीन् । ङाङाम्मा पलिनिन् । तक्कु सा पङिआ ।  खादो चाखान किमा आसानी ली तोधोङे मिखाम ममुकु । खक्कुची तक्कु ङिमालाई तेम्बुया मिखाम ममुआङेसा ।

कहुमोङसा भोक्सा । ङाक्सी बोक्वादो पलाताकी खली तोत्ला धुङ्दो पहाला । तक्कु हुमोङसाची मभोङकी महाल्लीची पअङ धामीआ वेरी दिपापादिमामाचीबो कचनङ याहात्मा पुस्सीची । दिपानङ दोकङ पुस्सीची किना दिमानङ सुत्दा बुदीचिलीची । झारालाई बुयाङसो चा, वा, सा जोकु इत्दी चिलीची पअङ तोत्लाखाम छे कप्मा पुस्सी । तोत्लाखाम कपयाङसो धामीआ आपना खकुलाई बिसासयबो दुङ दोत्नेन्चेन् । तोन पअङ तोत्लाची बुङ्खायाकु बुङवालादो छोङयाङ्सो खली फेन्मा काचीबो दिप्पा थाप्सङ पचिला ।

हुमोङसाची मखोक्दीचीकी तोधोकु छादिन, कधुपा कधुमा झाराची लाई महादीची । कचोवा कलुङमाक छेत्कुमाछाचीलाई मइत्दीची । कबुकबुखुन परङ थरोङछाछाचीलाई मत्तै मइत्दीची । तोप्पयोकदोङे वाचीपादोकु वाछोनछे पदुङा । कचहुमोङसा पसोत्दा ।

कनिमारोङ, चाखङ, थेप्लो दोरोङे निछे मकीपाआ लिकु । खकुची चाखङ मयोका ।

ङापोङआ खलीफेन्दी चिली पअङ मताआ मवाङाकु रिमीपाङमीची, दक्छाबुवाचीओङ बाङ्मा पपुस्सा । आपना आपना कचकोङदुम पफोक्सा, ली ममुआ ।

हात्नीओह्यात्नी खदो रोङखान भोक्सा पअङ झाराचीलाई पेलेलेवा मङेसीची निकु दुम ममुआ ।

 कधुप्पा खोक्पाची चाचामाबो दुम ममुआ । पाहुनाची झारा कचछी वासुयाङसो पेलेलेवा मयुङा । खोन्की रिमीपाङमी, दक्छाबुवाची छे चाचामालाई टोङखुली टाङखुली मयुङाकेसा । चाककीची चाखान हामा त्यार मलिसा । तोप्पहुपदोङे आसिकदल खोन्की खाबा असपोङमङ्ङे पयोक्डाङाची ।

सुमबोकबो तोपरादो रोङ हासो मबेना खकुची । झाराबो कचबुसित बुसितदो रोङ ताआ । अर्कोचीआ खान हायाङ्सो पबेत्दा । थत्नीङे अर्कोचीआ खानवा, अर्कोआ अचार, अर्कोआ सागखान, अर्कोचीआ दाल हत्नीङे हासो हासो पबेत्दा ।

बिहादो ङसङ खलीदो ‘छिलेत्मा’ नि निपरङ्निन् । कचबुसितदो दोरो दोरो तायाङ, थत्नी तायाङ तायाङ ङसङ्ङे चामा पपुस्साङा । झारा झारा चामा पपुस्सा ।

कोइची रोङ कोइची खानवा महाहोत् । खाबा छे रोङ हाहोत । आसिकदल परङ साखानबो कवा हाहोत् । हत्नीङे रोङखान कहाची महायाङ, कचाची मचायाङ ।

बुसितदो रोङ कचाची मचिला पअङ वेरी आत्लोङ रोङखान कहाची चामालाई मयुङा । आत्लोङ कचाची चाखान हामालाई त्यार मलीसा । अप्पगरि कचाचीछे अकरङदोङे चा मचाआचिला ।

झारा चाखान चामा मचिला । छादिनची कचखिम खिम मपुक्सा । अकपोङ अकपोङ अरुचीछे मपुक्सालेता । अकहोपकपोङ लेङ खोक्पा खोक्पाची मयुङालाता ।

खली मफेन्कु खिमदोकु चुलाहोङपा चुलाहोङमाचीआ तक्कु खलीसा चामा पलिनिन् । तक्कु साआ लुप्दी लेक्दीकु कोसङछे ङाहाम्मा पलिनिन् । तोन्नी मत्तै पेए निम्नाचीबो कचखिमदोकु कचकोसङदोङ्वाछे हाम्मा पलिनिन् । खोनकीङे खली फेन्मा काची मचिनयाङ ङसङ्ङे खकुची खिमहोङपा खिमहोङमाचीबो कचकोसङ पफेक किना तलादी ठाकलोकचोम दित्नी अरुचीआ निपपोल्लीनलो पङेन्केन् । तक्कु कोसङ्ची खकुचीबो कचङाकम मेन्सेक तालो निमनाआ पोन्मा रेङमा पलिनिन् । तक्कु ङाकम योङ्मा देम्खातालो निकी तक्कु मयुङ्लाताकु खोक्पाचीआ पछाम । तक्कुलाई सारीमा लेत्मादुम नी पली ।

सारिमा लेत्मादुम मुमालाई झाराची लोसामी, सिन्तामी खोक्पाची दाब्बे चक्दो मयुङा । दुम पपुस्सा । खकुची ङापोङ, चुलाहोङपा, चुलाहोङमा, खोक्पाची मयुङाकी पपीदा सारिमा लेत्मादुम ।

सारिमा लेत्माले उइले  रेत्कछाकाबो युङाङाकु । कत्दाङ् इछित् पचुक्साकी छेत्कछाकादो पधासाङेसा । कोइना सारिमा लेत्माले तालोदो तक्कु खली साखान मानमा ङेन्मादोत निकु कचरङदा युङ्याङ । खक्कुचीआछे छेत्कछाकाबो खलीलेत्मादुम पमुआ पअङ झारा मपुक्सा ।

केन्छारिवाआ कटोङ खोन्की धामी (खलीकफेन ङापोङ) आ कयक पपुक्दाची । तक्कु खलीबो करित ङे । खिमचकदोत्नी, तेम्बुयात्नी मरिसा मकेसाकु तोपराची छाचीआ मकुपीची, मकोपीची किना वकचोमया मभुक्सीदोओची ।  आहेत हक्आ हात्नी ओह्यात्नी पात्दीची निकना तक्कु तोपराचीलाई महुदीकेसीचि छे । खिमचकदोत्नी हात्नीओह्यात्नी झारा पसाङकाकेसा । खिम खोन्की कचक कचकदोत्नी खोङनीलो केता ।

*  *  *

रितुहाङ कखिमदो काक्सा ताआकु मत्तै । कथेन ङेन्मादिमा मेन्तोक्ङे दले ताआलाआ । लिमापुस्सी खकुलाई —‘तु्प्पा, ङ्छा रोप्याङ किना काबुसी बेनोङ्कु ।’

‘नम्मा लियाङ तल्ल?’ नि रितुहाङआ सक्सी ।

‘तुप्पा कखाखुतभरिे पइप्सेन । खापाकु खापा योक्दा । खोन्कीना तुप्पालाई अकरङ दुखा इत्मा दोत्याङ निकी ।’

‘ओ खाइँ ओप्पगरिङे ङाछे ताङालाङाङा ।’

‘अँ इ तुप्पा, आबो खन्ना तयुङ्याङ् किना केकाछे हङ्ङाङीका तल्ल ।’ ‘हङ्मा ना पेए लेस्सुम सिन्दुमकु मेत्मुमा हि तल्ल नानी’ नि रङ्याङसो रितुहाङ पुकलोन्दा । खकुची पपुक्साची । कखिमदो पताआची । कखिमहोङमाआ कचछा रेङीङेसी । उन्कु कचछा कखाखुतभरी पइप्सेन् । खाप्याङ्सो, ठोङ्मायुन्पा (पोमा ईमा) लिसाकु रैछ ।

सिक्वाचोमदो टोङखोलीली युङा ङापोङ । खकुबो कचक्दो रोपयाङ्कु कछा कक्दी किना युङा दलेबो कखिमहोङ्माछे । रितुहाङआ तक्कु कचछाबो कनारी पोत्मा पुस्सी । उन्दा उन्दा पुस्सीकी बड्ढे बड्ढे धुन्मा पुस्सी । धुन्मा नोओ पअङ पिसा रितुहाङ— ‘अक्कु छाबोना कलावा ए मेत्दङकु रैछ छाचो । कलावा लोक्मादोत् । सामा ए ततोक्काङी हेपे एत्नी ।’

‘लाम्चीका इ तुप्पा अकरङ्दो’ नि दले रङा । पअङ असपोङमङ्ङे सामा लाम्मा पपुस्साची ।

अकता वादिन, बुछारोङ, बेन्मारी, आछेता, वाबुपरोक्से, पअङ तक्कुदो ककोङया पाक्मापा माकै लुत्वा । दलेबो कखिमहोङ्मा कछा कक्दीकी धामीबो कचक्दो युङा ।

रितुहाङआ कलावा लोक्मा थात्तुम पुस्सी । वाबुपदो कमाकै लुत्वा वान्याङ्सो सोङ्याङसो हाक्वा लामा पुस्सी खकुआ । बड्ढेमेत्लो याहात्दी याहात्दी पअङ तक्कु बेन्मरीदो तोपेत्नी ङापोङआ दोन्दीलोकी । कलावा लोक्मा काचीदो वादिन दोकङ छाबो कटोङ तालो धामीआ खन्तीकु बेन्मरी फेन्दी । खोन्की तक्कु कछीदो पुम्ती पुक्दी किना हाक्खा ओह्या कनाबेरेकदो एनी, न्हाप्सी । तक्कु लावालाई कमुठी कोङ्दोङे वाआ थोक्दीकी तक्कु छाबो कटोङदिकोङ ङापोङआ याहात्याङ्सो मुत्दीवाक्सी । थत्नीङे कलावा लोक्मा चिला ।

कछालाई खिमकोङयात्नी ओदी कमाआ । रितुहाङ पअङ दलेआ उकार पमेत्दाकु वादिन दोनादो पखेताची कि पचोपाची । तक्कु वादिनदो करोपछाबो करोप्माखेन पचोपाची । खैरो खैरो कदोरा पअङ कठेप्लाची मयोक्दाङा । खकुचीआ पखेताचीकु वादिन ङाक्सी बोक्वाआ पलक्साचीकी छे पचोपाची । ओम्पचीचीकु कदोराचीछे मयोक्दाङा । उन्दाउन्दाकु कतुतची छे मयोक्दाङा । कचसोमसिआलो पचोपाची तक्कु वादिन । ङापोङलाई हुमाइत्मा निकी दलेआ तक्कु दाब्बे दित्नी पुक्दी ।

खिमकोङदोङे लाप्तीखोङ चक्यी फेरि तक्कु छालाई ङापोङआ खोङनीलो खोङनीलो बड्ढे बड्ढे मेत्लो उकार मेत्दी । खोरी तुक्मा, टोङतुक्मा, लोङतुक्मा झारा निलो चोङलो लिने निकीना जोकु याहात्याङसीकेसी । मोङ रेप्दाङी पाआ कचहोङ्मादीमा, कचदिपापादिमामाची, खोन्की अरु देउताची झारालाई कचनङ बुदीची, सेवा मेत्दीची । अकु ‘केन्छाकेन्नातीलाई निलोचोङलो मुआनमएइ’ नि रङयाङसो कचसाया चोङ्दीची ।

मोङरेप्दी चिलाङीखदो तक्कु छा मेलेलेवा इप्सादाआ । कमाआ इम्खादो इप्दी । खोन्की वाछोन थुक्दाकी कखिमहोङपा पअङ ङापोङलाई इत्दीची । ङापोङआ आलोङकु कोङधेत्मा वादिनआ वाछोन् सोत्दी ।

अकरङ खकुची बाङ्याङ्सो मयुङा ।  दुखासुखाबो दुम लोन्दा । खोन्की तान्दोकु थाप्सङ हिलीबो दुम छे ममुआ । उइले दोकङङे हत्नी रोप्मा बेना पअङ उकार मेत्मा खोन्की वेरी निमा निकु सुम्निमा पारुहाङचीबो कचदुङयीकङङे युङाताआकु नि रङलो मरङा । अकरङ पअङ ङापोङछे ‘ङा पुङ्ङाङा कानेइ छाचो’ नि रङा पअङ पुक्सा ।

आहेत बड्ढे मेत्लोदो तक्कु करोप कचछा खुप्सा । तोपगरि तक्कु छा बड्ढेङे निआङेसा । रोङ ना दोरो दुदा सुत्दा पदुङेएनकु छा खुप्सा पअङ दुदा दुङमा पुस्सी । अकरङ पअङ रोङछे दोत्मा पुस्सी— ‘आमोइ सोक्वामा लियाङ् ।’

*  *  *

तान तानदो फागुसोला ताआकिना नङ्नीमा लोक्तामा बेनाङा । हकबेनला हाकनुङलादो झारा झारा रोदुङचीबो कचखिमदो ठोलाओङ माने खोङनीलो सोङसो लाक ममेत । आई अकता खिमदो, सेत्लाम अर्को खिमदो । थत्नी पालो पालो मुयाङसो मुयाङसो फागु ममु । कलेदाभरी आपना आपना कचखिमदो काचीमकोपनिछे कनाम्पक कनाम्पक झारा तानपोङची अकता खिमदोङे मकोपनेनचेन पअङ कलेदाभरिकु कचदुखा पमानकेन्कीना लाक ममेत छाम ममु । झारा खोक्पा खोक्मा, कामेत्छा पोक्वारी छादिन कधुपा कधुमा अक्नी अक्नी मफिन मतान ।

आइ बलधोजेबो कखिमदो फागु फोङमा ले । चाम्चुरीआ खाबालाई बुदीकु । खकुछे ताआलाआ किना चाम्चुरीलाई फामा पुस्सी । गोबारा पकुपाची, बाखा पधुपाचीकी खिम पलेक्साची कसेत्लाम लुम्पाङे । चामचुरीआ आसे कनाम्पक गोबाराआ कछुप्पुदोक्खीची लेक्सी दोओचीकु । तक्कुची बकीकेसीचीकी फालामरोङ चारङ भुन्दा खाबा । आसे कनाम्पकङे चामचुरीआ नाङलो खोन्की मानाचीछे साङमङ गोबाराआ लक्सी दोओचीकु ।

खिम पसाक्साचिलाङाची पाआ ङापोङछे ताआलाआ । बलधोजे फागुबो सामातामा लामाङेसा । छेत्कफेङ तोत्लाछे कप्दा । चाम्चुरीबो कछादिमा सोलोनवा लक्दा । फागु थोक्मागरि लिमा मुयाङ । हाप्पखिमयाकु मनजीते ताआलाआ । आसिकदलछे फिन्दाताआ । खकुची असपोङचीलाईङे बलधोजेआ आसेमङ बुदीदोओचीकु ठोलामाने कचेत निकीना ।

खिमकोङदो लाप्तीखोङबो कसिधा आसिकदल खोनकी मनजीते पयुङाची किना ठोलामाने चेत्मा पपुस्साची । तकु कसोङमाबो कतालदोङे ङापोङआ याहात्मा पुस्सी । दिपापादिमामाची याहात्दीची । दिपाचीदिमाचीबो कचनङ पालोपाली बुदीचिलीची । सेत्लोन्वाआछे थोकयाङसो थोक्याङ्सो । खोन पअङ मानेमा पअङ ठोलालाईछे याहात्याङसो थोकदीची ।

फागु थोक्मा चिला पअङ झारा मकोपाकु मन्नाचीनाम तेम्बुया मलोन्दाकी लाक ममेत्दा । माकवा सिली, टाङटुपमी सिली, तोङवामा खिवामा सिलीची झारा झारा सिलीची खाङमुयाङसो लाक ममेत्दा । लाक ममेत्दा चिला पअङ चामचुरीओङ खाबाओङ चानिलो वाछोन् पथुक्दाची । खाबाआ झारालाई हादीची । टाकटुकङे मदुङा । आहेत कनाम्पक लाक मेत्सी तामानिकु यायोक ममुआ पअङ झारा तप्पगरिलाई कचखिम कचखिम मपुक्सा ।

सिकुवादोकु खाटदो रितुहाङ (ङापोङ) युङाङाकु । कचक्दोङे आसिकदलछे युङादिसा । कछोछा कचक्दो युङाकु खाङी पअङ रितुहाङआ पिमादुम फोक्सी— ‘खन्नानिनलाई ना छाचो अकु तोङ्रुङ् भेत्मा मत्तै लियाङ पेए ।’

‘पेए इ तुप्पा, व्हाकु एनथाप्सङ एनहिली ङालाई ना झन सारो ङ्सुखा ए ली ।’ नि कतुप्ला इत्दी आसिकदलआ । वेरी रङा ङापोङ— ‘हेन्कु छाचीना दिपापादिमामा थाप्सङ निपसिन्नीन् । मसिन निछे कयोक निपमेत्दीन् । बरु दिपा थाप्सङ मुमा कचझमार केत पअङ एनदिपादिमा थाप्सङ पना किना निमनाचीबो कचधर्म पलोक । तोन पअङ ना दिपा थाप्सङ ना दिमा थापसङ । अरु दोरोछे मुमा पदोत्नीन् ।’ तोप्पयोकदोङे कचचकदो खाबा सुत्दा ताआकिना टोङ्नी युङादिसा । आसिकदल— ‘ङालाई निमनाबो कथाप्सङ भन्दाना एन्बो आपना एनथाप्सङ हिली ङे ङ्सुखा लिदी’ नि रङा । खाबाछे तोप्पयोकदो उइले पिसादिसा— ‘खन्नालाई मत्तै हे आसिक, केकालाई लो आसुखा पलिनिन् किना ।’ रितुहाङआ खकुचीलाई रितीची मुयुपमायुप । वेरी पिसा खाबा— ‘ए तुप्पा, एत्तोङ किरात धर्म किरात धर्म नि मरङ । पअङ खकुचीना साखानछे निपचानिन् नी । पअङ अरुछे दोरो दोरो निए मरङ्याङ्कु तल्ल ………. । एन्बो एनकिरात धर्म निकु तक्कुङेकु तल्ल ?’

‘पेए’ —रितुहाङ पिसा— ‘एत्तोङ मरङ्याङ्कु किरात धर्म निकु नक्कली किरात धर्म । अकपोङ असपोङ मन्नाची ममिनाकी पमुस्साकु धर्म । सोज्जे ममिना लोन्दा ङसङ मरङालोन्दाकु तक्कु किरात धर्म निकी । तक्कु एन्बो निच्चेकु एनधर्म पेएकु खाबा । पअङ एनाची खन्नाची कस्सुङआङे । एन्बो एन्धर्म निकु साआछे आपना कमिन्माआ मुस्सीकु पेए । उइले एनसुमतुमची नम्मा मचीआ पाआ सुव्यफाव्य लिसाङा पअङ नम्मा मचिआ पाआ मफिसाङा तक्कु पतुप्दाकी तक्कु ङसङङे मचिआ ताताकु । तक्कु ङे कत्दाङ एन्थाप्सङ एनहिली लिसापुक्साकु । एनबो एनधर्म थत्नी मुनाकु । मसिआकु एन सुम्तुमचीलाई चा वा इत्माची । रङ्री साका कोप्मा एन्थाप्सङ मुमा ङे तल्ल एन्बो एनधर्म । हेन तल्ल एनसुम्तुमची माबुसा रिद्रीसा ङे मचाआ । आइ केआ तक्कुङे योङ्ङुम नालो दोरोबो किरात धर्मकु सोज्जे ।’

पिसाङाङेकु रितुहाङ । आसिकदलआ कदुम कप्दी— ‘मेन तुप्पा अकता दुम सङ्मा निकीना ।’

‘दोरो दुमकु ? रङाना तल्ल ।’ कनाबेरेकची चाप्सीची ङापोङआ । ‘नम्मइ तुप्पा, तक्कु हिवादोङवा निकु दोरो ? पअङ अकु खसङनी ली ओङ ?’

कसोम फोङा ङापोङबो । थाप्सङहिलीदो मिन्मा पङेसाची पअङ खकुआ कसुखा लिदीची आसिकदल पअङ खाबालाई । खाबा सुइत्त खिमकोङयात्नी वाङाहेता । अकरङदोङे अकबोटको वाछोन लोत्दीकी लोन्दा— ‘लु तुप्पा, अकु  दुङ्याङ्सो दुङ्याङ्सो रङा । काघोक्रो छोप्सीयाङ ओन्दे ।’

निच्चेङे लोकाङी ङसङ्ङे अकचुरुप होप्दी ङापोङआ । पअङ रङ्मा पुस्सी— ‘तल्ल छाचो हिवा दोङ्वानिकु दोरो नि नालो नि, के मन्ना मन्नाङे खेन पाकमुए, पेएनालो खेन पाक्मा दुम मुए, खिए म्हुए नालो तक्कुङे हिवादोङ्वा यासान्वादोसान्वा ली । यासान्वादोसान्वा पअङ हिवादोङ्वा अर्कौ अर्को । हेन ढे मुए, भा मुए, बेनआ भामालाई होकमुए नालो तक्कु छे हिवादोङ्वा लिसा । खकुलाई चेत्धुङ, धाप्पुङ, भाआङ, सेत्तुङ नि रङ्ङी मत्तै नालो तक्कु यासान्वादोसान्वा लीसा । ह्वाकुची दोङ्याङ्सो दोङ्याङ्सो मुमाची मदोत । ङापोङ, धामीचीआ पदोङ, पेए नालो ह्वाकु हिवादोङ्वाआङे केलाई बड्ढे दुखा खाइत । चिखिमवादो रोप्मातुक्मा बेन ।’

आसिकदल पअङ खाबा ह्वाकु दुम अझैछे बड्ढे बड्ढेङे एन्मा पसिआङाचीकु । कोइना ङापोङ इछित धङ्ताङा । कवाछोन स्वाट्ट दुङी पअङ पिसा— ‘लु छाचो बाङमाना देम चानियाङ तानी खिमया ङ्काचीची मपेन पुङ्ङेन । ङा पुङ्ङाने है । हेन आइलाई ओन्नीङाने । वेरी वेरीछे ङाआ व्हाकु दुम एनमेत्याङसो मुनाची । खन्नाची ह्वाकु दुमदो मिन्मा तमुचीकु रैछ । ङ्सुखा लिआ ।’

पियाङ्सो पियाङ्सो खकुना उइले तेम्बुचोमया ताआङेसा ।

‘आलाङ्ने तु्प्पा’ नि अकचोटा ङे खकुची परङाची । रितुहाङआ हाप्पलीप लिप्दीओदी । खकुचीछे अकरङ् पअङ कचखिम पपुक्साची ।

कनाम्पक रामारुमी लिसा । लाक कमेत्ची कोप्माचेन्मा पपुस्सा । बड्ढे बड्ढे तानपोङ्ची मताआलाआ । पारुहाङ, चासुम, बिर्धु, भोला, धनसिङ, साकखाने, रितुमाने, इन्द्रकला, साइकर्ना, मुसरा, पाङ्तेनमुरा, रुकमती,रामकृष्णे फेङ्मारानी, चेयोङ्रानी, ङाइबुङ्मा, तालावती, सुम्नीथङ्मा, झेत्ना, सतलच्छी, रुपमती, आइजला, बुकिमरानी किना अरुछे बड्ढे बड्ढे मन्नाची मकोपा । अकपोङ्आ ठोला बक्साङी । अर्कोआ ठोलाबो कसोङ्मादोङे मानेमा सोक्साङी । अरु टाकटुक टाकटुक छाम ममुयाङ, लाक ममुयाङ । सोरदो सोर पतोङ्की तेम्बुदो फुल्टुङ फुल्टुङ झोङ्लुप झोङ्लुप फिन्याङ्सो लाक ममेत्याङ । कचछामसिवा हत्नी रङ्लो रङ्याङ्— ‘सोइसोइला वाहुत यी ङासा कुपानिन्, सोइसोइला हो सोइसोइला । इ कुपानिन् कुपानिन् हङानिन् किए तुपानिन्, सोइसोइला हो सोइसोइला ।’

लाक कमेत्ची अरुचीछे मतायाङ । आसिकदल खोन्की खाबा छे अकनी अकनी पताआलाआची किना मन्नाभुङदो पहोलादिसाचेनाची ।

‘सोइसोइला बेलाना बोक्वा सेलेले, सोइसोइला हो सोइसोइला । सेलेले सेलेले लाक मुएने झारा पेलेले, सोइसोइला हो सोइसोइला ।’

लाक चोप्मालाई देम नङनीमा लोक्तामा बेनाङा । झारा झारा खुसी ममुयाङ । तेम्बुदो हुमा छे सारो मलियाङ मछित्की । छाम ममुआङा ममुआङाखदो असखेमा मलिसापुक्सा छाम कमुछे । अकखेमा थरोङ खोन्की अर्कोखेमा मार्छा मलिसाकिना जुवारी पाक्मा पपुस्सा । थरोङ पट्टिछे थरोङमार्छा पअङ मार्छा पट्टिछे थत्नीङे महोनङेन् । थरोङ खेमादोकु झारा थरोङ खोन्की मार्छा खेमादोकुची झारा मार्छाङे ममुआचेनाकी छाम मुमा लाक मेत्मा पपुस्सा ।

कखाखुतभरि लाक ममुआङेसा ।

‘सोइसोइला खन्नाना साकु पसिन्नेन् सोइसोइला हो सोइसोइला । पसिन्नेन् पसिन्नेन् ओधोङकङ पुङमा पइत्नेन् सोइसोइला हो सोइसोइला ।’ नि थरोङ खेमाची छाम ममुआ । मार्छा खेमाचीआ कतुप्ला छामदोकङ ङे मइत्दिीची— ‘सोइसोइला मेन्सीनमङ माकी तपियाङ सोइसोइला हो सोइसोइला । तपियाङ तपियाङ खसङनी पुङमा तइत्नङ सोइसोइला हो सोइसोइला ।’

तोनपअङ वेरी थरोङखेमा दोकुची छाम ममुआ— ‘सोइसोइला मेन्सीन्कु निछे खाङ्नाकु सोइसोइला हो सोइसोइला । खाङ्नाकु खाङ्नाकु खसङनी पुङ्मा इत्नाकु सोइसोइला हो सोइसोइला ।’ तोन पअङ मार्छा खेमाची छाम ममुआ— ‘सोइसोइला निदुमआ खासुमा सिकुकी सोइसोइला हो सोइसोइला । सिकुकी सिकुकी खाङ्ङुमछे एन्बो लिकुकी सोइसोइला हो सोइसोइला ।’ …. ।

हत्नी ङे जुवारी ममेत्दाङेसा कखाखुतभरि । जुवारीदो अस्सखेमादोकुचीङे अक्नीनङ्दा मयोक्दाङा । साचीछे हाराजिता निपलिसेन् । थत्नी थत्नीखदोङे कसेत्लाम लिसागरि लिसा । खादात्माबो रामारुमी लिसाङा पअङ कचछाम पनान्ता ।

अकफोङ्सी वाछोन लोन्दा खिमदोकङ । झाराआ पहासाकी पदुङा । खोन पअङ झारा आपना आपना कचखिम मपुक्सा । पुङ्याङसो पुङ्याङ्सो ङे लि ममुआङा— ‘आहेत कनाम्पक सुम्निथङ्माबोया लाक मेत्मा दोत्याङ्कु कानेइ योङ्नीचो ।’ ‘ज्यु ज्यु, आलाङ्ने योङनीचो आहेत तुप्पीने है’ नि रङ्याङसो मपुक्साङा । सुम्निथङमाछे— ‘खन्नानिन् झारा झारा तामा कानेइ योङ्नीचो’ नि रङ्याङ्सो रङ्याङ्सो पुकसाङा ।

‘ज्यु ज्यु, आलाङ्ने’ नि कतुप्ला इत्याङ्सो इत्याङ्सो अरुची मपुक्सालेता झारा । तक्कु खिमदो बलधोजे, चामचुरी खिमपोङ्ची मत्तै मयुङालाता । देम सुन्नङरुन्नङ मलिआपुक्सा खकुची ।

*  *  *

संहोकवाची संहोक संहोक मपाताङा । नामआ खुला धिताङी उन्दा उन्दा तोप्पयोकदो । मन्नाचीआ खुला पतुब्धाङेसा । पुङले पलेआकुही छादीनचीछे तोङ्याखिम पुङ्मा पदोतेन । संघासा मुसी खुला पतुब्धा पुक्दा । झारा झारा आपना आपना कचयोकदो मयोकयाङ । कोइची छाममुयाङ्सो, कोइची बाङ्याङ्सो, कोइची जुवारी पाक्याङ्सो सङ्घासा मलाम्याङ ।

आसिकदल खोनकी खाबा अकचोमयात्नी सङ ठेङठेङ रङ्लो पखोपचाङची । घुनुमची पबाङ्चाङ्चीछे सङ खोपयाङसो निछे । अरुची भन्दा बुसितदो कचसङ पयोक्साची । खोन पअङ तोह्या दिबुप्वा पोमया पयुङाचीकिना कचकोङदुम इत्मुमा पपुस्साची ।

आसिकदलआ खाबालाई चोपी । इछित अर्कोत्नी केताङा कङाहङ । तोप्पगरिङे खाबा पिसा— ‘आसिक, ङाना ङ्टोङ तुक ङसङ नम्माए लिङाकिना सिमादामा मुङाङा हो ।’

‘देम्खादोकङ ?’ नि तोपेत्नी सक्सी आसिकदलआ । कोइना खाबा पपिसेन । कङालङदी चोपीदिसी खाबालाई । खकुबोना उइले कमकपुनची कमकवाआ तुब्दीपुक्दीङेसीची । आसिकदललाई ओरोकपा मेत्दी ।

‘नम्मा तलियाङ खाबा खन्ना ? नम्माकिना तखापयाङ्कु ? थत्नी खाप्मा पलिनिन् तल्ल ।’

ओहा मिनाछे पेए किना आसिकदल पिसा— ‘काबो ना काटोङ तुक्याङ्कु ना पेए ए ओन्दे । एन्टोङ तुक्पाआ छे थत्नी खाप्पीकिना तल्ल ।’

खकु थत्नी रङा तना खाबा ना झन अक्ढ्या आसिकदलबो कबोकछोमदो बोप्साचेनाकी हुहुलाला खाप्मा पुस्सी ।

‘नम्मा तलियाङ रङाना’ निकिना खकुआ परङ सक्सी खदो सक्सी । बड्ढे मेत्लोदो कसोमा कढाङ कढाङ लियाङ्सो पिसा खाबा— ‘आसिक ङाना निमनाबो लिसोङ्  । ङालाई निमनाबो कछीदो निपपाक्दोङ ………।’

‘ह ……।’ आसिकदललाईछे ओरोक्पा मेत्दी । वेरी पिसा खाबा— ‘निच्चेङे आसिक, आसेमङ हाप्पतान याकङ ङ्दोत्सी मताआङेसाकु । ङ्खिमदोकङ ङालाई निपपोन्दोङ । ङाना अकु तान खोन्की खन्नालाई नामाधामा किना पुङ्मा परिनङ आसिक । नम्माचिमा हेन ङा ? लिदोङ्ना ।’

थत्नी रङ्याङ्सो खाबा खापयाङ्कु खाप्याङ् ।

आसिकदललाई परङ ओरोकपा मेत्दीपुक्दी । कबोक्छोम्दो बोप्साचेनाकु खाबालाई पुकीलोस्सी । चोप पमुआची असपोङ मङ । अकरङ पअङ आसिकदल पिसा— ‘मर खन्ना नम्मा तरङ्याङ् खे खाबा ? अकु सेन्मोङ् हे पुदुङ ?’

ओन्नी राक्कबलआ पिसा आसिकदल । खकुबो छे कमकपुनची कमकवाआ तुब्धीपुक्दी ङेसीची । खाबाबो कबिहाबो कदुमआ खकुबो कचोवानाम फुत्दापुक्सा । खोरोरोवा लिआपुक्सा आसिकदल ना । कमिन्मा बड्ढे बड्ढे खापालोन्दा । खाबालाई मेन्खाप्दा निना लिदाङी कोइना हात्नी खकु आपनाङे खापयाङ् । खकुची कचखाप्माआ नम्माछे रङ्मा परिआचमिन् । चोप मत्तै पमुआची ।

बड्ढे मेत्लोदो बल्ला बल्लाआ पिसा आसिकदल— ‘खाबा, हेन केची खाप्मा पलिनिन् । मेन्खाप्दाआ । मन्ना मुन्नाङी पाआङे खाछाप्कु । मुन्नीकुबो छेत्कलेआ खसङ्नी खाछाप्दाकु, थत्नी थत्नीङे केआ दुङ्युक्मा दोत्कु तल्ल । सोमतुक मुएकिना, नम्मा चिएकी तल्ल । खाप्पीकिनाछे पलिनिन् । खन्नालाई ङाआ …………. कोइना …………. ।’

आसिकदल पिसाङाखदो खापालोन्दा । खकुबो खोनपअङ कपिमाङे हाप्दादिसा । कमकवाची कोलोलोवा मफुत्दा धाआ ।

‘आसिक खन्नासुत्दा तखाप नालो ङा झन नम्माचिङाकु तल्ल’ नि खाबाआ रङ्मा पुस्सी । खाबाआ कसलबो कचोमआ खकुबो कमकवा तक्दी । आपना खकुबोछे थत्नीङे तकी ।

तोप्पगरिदोङे झाराआ बुमुमा पुस्सा । खकुचीछे पचुप्साचेनाचीकी पपुकालोन्दाची । कचबाङ्मासिवा मेन्चीनङे पयुक्दाचीकु । कचकोङदोकु दुमलाई कचकोङकोङदोङे पचकदाचिकी पलोन्दाची ओह्या । झारा झारा अकठाउँदो मकोपाचेना पअङ खिमयात्नी लाम मवाङा ।

आइपले भरि आसिकदल रुम चाआकु वामा ङसङ लिसाङेसा । कलेदा कपासुची चेन्सी वाहुत चकयात्नी वाकीपुक्दीची । तोप्पलेआ भरि योऽऽ नि लिसाङेसा खकु । कमिन्मा कमिन्माया खाबाबोचीछे कपासुची बेत्दीची किना बेन निदे नि मिना ङेसा । कोइना आइ खाबाआ कपासुची पबेत्दीन्चीन् । कनाम्पक लिसा पअङ खकुआ कपासुची तङ्याङ्सो तङ्याङसो कगोठादोत्नी बेत्दीची । गोठा दो झारा कपासुची छिइ दोओची खकुआ । कनाम्पक रामारुमी लिमा भन्दा बुसितदोङे कपाआ पासुचीलाई साम्सी वात्दीदोओची । कमा चा किदा । सुमपोङमङ चाचासी मयुङा । आइ आसिकदलबो कचा पखक्सेन् । कपाकमाचीछे ओरोक्पा मेत्दीची । सदा खान मेत्दङमङछे कखोरी खनपुङ्लो रोङ चाकु छा आइ न्हाप्सी ङसङ् मत्तै मुउ ।

खकुची आपना आपना कचइम्खादो मवाङा । रङाहाङ खोन्की कखिमहोङ्मा पइप्साची । आसिकदलछे धिसाचेना कइम्खादो । कोइना अकतुतछे कइप्मा पकुक्सेन । तोप्पखोसे कमिन्मा हुयाङसो ङे पुक्सा । चखपनिछे मेन्चीमङ्ङे खादाता ।

कसेत्लाम लिसा पअङ हेक्माबेन  कुपी, डोका खुरी पअङ साम्सी हेक्सी खकु पुक्सा ।

आसिकदल बड्ढेङे सोग वारा । खाबालाई कसोम तुक्दी । कचोवा खेत्याङ्ङसङ् लीलो तुक । कोइना नम्मा ची किना । उइले पपोन्धा चिला खकुलाई । कमिन्मा खोरोरो वा लिपुङ आसिकदलबो । खकुची कचछायीङ्कङ्ङे अकनी अकनी ठोङ्मा युन्पा पचीआचीकु । कचसोम तुक मुमा साप्दीचीङे । पक्कानिछा निकीना निछे, अक्नी खिप्कामीची किना निछे, कि सोमखेक सोमखेक निकिना निछे, अक्नी अक्नी सङघासा कमु निकिना निछे खकुची सोमतुक पमुची बड्ढे बड्ढे ङे । कचकोङ कोङया सोमतुक पमुची पअङ मितपमुची । कोइना कचङाआ देम्खाछे ‘खन्नालाई ङाआ सोमतुकना’ नि ली पमुआचमिन् ।

हत्नीङे ओन्दे निच्चेकु सोमतुक्मा, कराक सोमतुक्मा निकु । हेन तकु सोमतुक्माआ आसिकदल रोप्मा पुस्सी । निच्चेकु करोप ङसङ्ङे ।

ओह्यात्नी खाबा झन सिमा ना लेत्मा लियाङ् । तोधो मुनाकिना ओन बड्ढेकु लिसा । कछायीकङ अक्नी अक्नी कुक्कुक ममेत्दाकु कयोङ्नीची नामाधामा दोत्याङ । हत्नीपाआ खोइ साबो परङ कसोमफोङ किना तल्ल ।

कपा उइलेङे माआकु । कफेक्वा धुप्सी निकीना निहोङ्होन् पुक्साकु । एत्तोङ तालो कसुयुपुयु मेत्दङ् । अकु खिम मित्दी कमा मत्तै । आप्पै खसङ्नी कदुङ चाआ । कखिम कतान खोन्की कयोङ्नीची मित्दी खाङ्ङीची खाबाआ । कमक्वा ताम्दी, कमक्पुन तुब्धी खोन्की कगालायित्नी सोनपुङ कमक्वा ।

बड्ढेङे लिसा खकुबो कइप्मा मेन्कुङ्युक्कु । आसिकदललाई मित्दी । कोइना खकुआ ताक्छेतनी लिमा परिइन— ‘खन्नालाई ङ्सुखा लिना, केचीङे बिहा मुचीने है’ निकी । खाबाआ आपना कबुलुम भन्दाछा बड्ढे खकुलाई मित्दी, कसोम तुक्दी । कोइना नम्मा चि किना तल्ल । ककोङ्याकु दुम लिमा परिइन् खकुलाई । अरु दुमचीना टाक्टुक्ङे लिमा रिआङिकु । कोइना तक्कु सोमतुकमादुम परङ खकुलाई नम्माकी लिमा परिइएन्कु एत्नीको । ना आसिकदलआ खकुलाई लिमा रिइ ना खकुआ । खकुचीलाई आपना आपना कचकोङ्याकु दुमआ सेत्मा मुआङिची । आपना आपना कचकोङ मीदो लङ्वा राङ ङसङ् राङ्केनयाङ् । तुप्मुमाङे चुक्दाकु ओन्दे ।

खाबाबो कसोमतुक्मा खेनआ तोङ्याखिम पुङ्मा सुत्दा नोओपुकसी । झारा झारा ककाचीची मान्दीकेसीची ङसङ् लिसा खकु । मिनसाक कोइना साआ कमिन्मायाकु दुम तुप्दीकिना । कमिन्मा फेन्मापुङ्मा मुयाङ सोगआ खाबाबो । नम्माए मुउकी तल्ल ।

‘उइले दोकङ युङाताआकु थाप्सङ हिली रङमा, छेत्कुमाछा परङ निमनाबो कखिमदो पुङ्माङे दोतकु रैछ । तोनकु एनमुन्खा खिम नामाधामा किना । एनपा एनमा एनपक्कानिछा नानानिछाचीलाई करआ मान्माकेन्माची किना निमनाबो कखिमलाई ङ्बो ङ्खिमनी लिसी पुङ्मादोत्कु । एनकोङ्याकु दुम रङ्माछे देम किमा तल्ल । आबो एन्पा एन्माचीआ खामपे खामरेन निकिना एनकोङ्याकु दुम एनकोङ्याङे छोपसिमेत्मा दोतकु दोरो रैछ’ नि मिन खाबा ।

आसिकदललाई खाबाआ मेन्तुपयुक्दीकु छे हेन्ना बड्ढेङे लिसा । कैलै कैलेना ‘ङ्तुप्सी ता निदे’ नि मिन् । वेरी ‘ङा निमनाबो लिसोङ्चिलोङ्कु निकी कमेसुङ्छे केतयाङ् ओन्दे । खोइ खसङ्नी लिमा ङ्कोङ्याकु दुम । खकु कखिमदो युङ्याङकु निदे नाङाचेन्ङाकिना लु बिहा मुचीने नि लिदुङकु तानी । एत्तोङना खात्नी पुक्सा । ङालाईकु कसोमतुक्माआ खादोत्नी पुक्सालेता हे’ नि  रङ्याङ्सो रङ्याङ्सो कले कखाखुतची खाबाआ चुम्मीची ।

आसिकदल एत्तोङ कखिमदो मेत्दङ ।

*  *  *

आबो नम्मा रङ्मा किना । दुङ् चामा योक्दो ठोङ्मा युन्पा झारा मचीङेकु तल्ल ।

वाहुत लिम पअङ तक्कु पताम्नीनदिनीन्, सोन्पुङ । वाता, तक्कुछे सोनपुङ् । नोङ् लुत्वाची मधा, तकुचीछे पयुम्पुङ् । बुङ्वाबेत, तकुछे छोप्सीकिना धाकेन् । नामलोन खोन्की लुन् । खादे खोन्की खाखुत् । अकु झारा हेन्खादुङबो कनियम ङे । साआछे छाक्मा, थेम्मा परिइन्कु । हत्नीङे मन्नाछे मुन्नी । खोन्की पोन् । खोक्पाखोक्मा ली । पअङ अक्ले सिदा । खोक्पाखोक्मा मेन्लीङे उन्कु मुयाङ्पाआ ङेछे सिमा री ।

हाप्पतानया बड्ढे खिमची मयुङयाङ् । तक्कुचीदो अकता खिम आइ खापयाङ् । तक्कु परङ आसिकदलबो ककुरोङ खिम । आसिकदलबो ककुरोङ दिपा रोप्मा पुस्सी दोकङ खकु तोह्यात्नीङे युङ्याङ्कु । अकदोङयुक्ला दोकङछे बड्ढेङे लिसाचिलाकु । कदिपालाई धामी पपाक्दा, निखालाखिमछे पपुक्दा । कोइना सिमा ककाला ता पअङ नाम बाखादो पधान निछे सिङेकु रैछ । देम देम छे पनिएन खकुबो कदिप्पा ।

मरङाङाकु मन्नाची कचोवा तुक्माखेन निकु खकुबो । देम देम छे पनिएन् खकु । आइना कसेत्लाम कखाखुत ङे धाआ पुक्सा । कइम्खा खिमकोङ्दोकु, सिआ पअङ बुङ्खाया पलोत्दा । खोन्की कबर्कोआ पखङापुक्सा । तानदोकु होङ्छामीची झारा झारा मकोपा । कोइची कात्रो तित हुसी मेला मपुक्सा । खिमदोकु मन्नाची परङ मखाप किना राप्पा पहोत्याङ । आसिकदलछे अककुनाया घुकसकनी खाप्याङ् । माङ्खा माङ्खा दोकु कचरिमीपाङ्मीचीछे तामा पपुस्सा । खकुचीछे कतायाङ्सो खाप्मालोन्मा पपुस्साङा । तानदोकु कधुप्पाचीआ परङ मसोन्ताङीची, कोङपोन्मा दुम मइत्दाङीची— ‘मेन्खाप्दानिन्ना खन्नानीन्, मुन्नी पअङ अक्ले सिमाङे दोत्कु तल्ल । दाङबुसित मत्तै लिस्सीकु । झारा सिएङे । केछे आहेत हे सेत्लामङ ए सिए साआ सिन्दाङी किना । हत्नी खाप्मा पलिनिन् । हत्नी खाप्पी नालो अक्चोक एनमक्वा ङे योङ्वामा युन्वामा लिकिना खकुलाई लाम छाक्दी । खोन पअङ खकु कताखादो तामा परिनिन्् । खाप्मा पेए लु खन्नानिन् । केन मक्वाआ खकुलाई लाम छाक्दी …………… ।’

हत्नी साप्तेन दोकु कधुप्पा खोक्पाची मरङा पअङ इछित कचखाप्मा चुक्सा । कोइना आबो तल्ल कचचोवा कोङ्या वान्कु खेन खादो थ्वाङे मामापुङ्मा रिकु किना । हिकिक हिकिक मलिसाङा । बड्ढे कचमिन्मा तुकाङा खापाङा कोइना कछापआङा तिरबुकदो थत्नी छाप्दी पअङ नम्मा मचिकिना ।

कात्रोतित छे महुदा किना मतातालाआ । साम्बा ना आत्लोङ्ङे मभाआ किना मताताङेसाकु । साम्बा तेम्बुया पधिसा लाप्तीखोङ सीधा । पअङ तक्कुबो असढक पकप्दाकिना सित्वा खुन्खा पमेत्दा । असढकदो असरा असरा भाटा सुमतेप कैचे पमुआकिना पछिआ । भाटाबो राङ्निकु पमुआकिना तक्कु कात्रो तितबोङे कखुङ्खुरी पमेत्दा । दाक्सा ढुङ्रो मछोकाकी ङास्वा तोक्लीदो पकक्सा दिसा । बुछारोङ मभोक्सा । सित्वाबो कछीदो कफेक्वा पपाक्दा ।

हत्नी झाराकु पचुप्सा पअङ कपुक्मा गरि लिसा । खुन्मा लोत्मा पमुआङा । पुक्मालोन्मा पाआ बुसितदो काध पाक्मालाई तक्कु सित्वाबो आपना कछा कनाती युङ्मादोत् । पेए नालो कचकदो धाकु कनाता युङ्मादोत । खकुबो ना कछा अकछाङे युङाङा रनजीते । खकुआ  अकचोमदोकङ थिन्दी । दाङ्दोकङ खुन्मालाई आसिकदल पुकालोन्दा । पअङ पखुराची ।

आत्लोङ मखापा मखापा किना इछित् मसेम्ताकु मन्नाची तक्कु सित्वा पखुरालोत्दाची ङसङ्ङे वेरी व्हा ऽऽ नि मखापालोन्दा । सित्वालाई लाम पपाकाची हेन् । झाराबो कचबुसितदो सुतुप्मी खुराकिना अकछा लाम वाङा । खकुबो कदाङदो दाक्सा ढुङ्रो, खुङ्खुरीची खुरीची अर्को पोङ । तक्कुचीबो कचचकदो सिरा पखुराची । सिराबो कदाङ्दो झारा झारा तानपोङ्चीबो अन्हीमेत्कु कर्री लिसा ।

तक्कु कर्री युन्पा युन्पा धाआ किना हाप्पधेत्या लोन्दा । लङ्वालाया मताआ पअङ तोह्या पनान्ता । बाखादो तक्कु सित्वा पङेसा । पअङ धोकबेनआ डक्का डक्का हुत्लुम तिमा पपुस्सा । कोइची परङ लुङ्वा मकुपहोत् । हुत्लुमदो ढाकमापा लुङ्वा मकुप्पीपाआ खाक्कु पपोन तक्कुङे पपुक । पोन्सो नाधायाङ्सो निपमुनिन् ।

बड्ढे मन्नाचीकु हि अक्रङ्दो हुत्लुम पतिआचिला पढाकाचिलाछे । पअङ तुह्यी कसित्वा पपाका । खोन्की नग्मा भन्दा बुसितदो अक्रङ कसितवाबो कङालङ् पहोङ्दा । पअङ् वेरी पथेम्ता । झाराआ सुमरङ सुमरङ कचबेङ्छीआ बाखा पइत्दा । झाराआ बाखा पइत्दा चिला पअङ पनक्धा । खिम पमेत्दा लुङ्वा पपेला किनाङे । कखुन्मा साम्बा सोलासङआ कछाना पमेत्दा ।

तोप्पगरिङे आधिप्पतानदी अक्ता बिहाजन्ती लोन्दा । झाराआ मखाङीची तोधोप्मोकोङ्ङे । आसिकदलआ छे तक्कु खाङीपुक्दी । उइले सिन्दी खाबाबो कबिहा रैछ निकीना । खकुआ चोपी लामो जन्तीबो कर्री । तक्कु कर्रीदो खाबा कबेउलाओङ पपुक्साङाची । खकुआ चोप्माङेन्मा परिइन् । अक्ढ्या कनाउरीमा हुआपुक्सा । खकुना मेन्सीनपुङ्मङ्ङे कुक्लीनी धिआपुक्सा । कान्लाचोम दोकङ युन्पा लिप्साधाआ । झाराआ पथिलापुक्दा नम्माए लिसा निकी । बुमा रुङ्मा पपुस्सा । कतोङ्या माआपुक्साङेसा खकुबो ।

अकरङ पअङ कतोङ्या छेका । मालामीचीबो कचलिप्मागरिछे लिसा हेन्ना । ‘नितखुन्ने है’ नि पलिदा । कोइना खकु खुनलिमा छुन्दा ।

‘अह, ङा नम्माछे मेन्लीयुक्ङा । लामङे तिङा’ नि रङा । चोम्पा चोम्पाङे लाम तिआ खकु । झाराआ बुसितदो पपाकाकिना पथोदा । खकु नम्माकी थत्नी लियाङ निकी साआच्छे निपसिन्दीएन । खकु परङ मिनाङा— ‘ङालाई अकु नम्मा पछापोङ्कु रैछ इ । ङ्दिप्पाछे ओप्पगरिङे धामापुङ्मा, खाबाबो कबिहाछे ओप्पगरिङे लिमा । हत्नी चाइन्लो लिसो युङ्मा भन्दा ना सिमादामा ङे नियाङ्कु कोइना सिङाने नि मिन्नीपाआछे पसिएमिन् ।’

झारा खिमदो मताआलाआ । सुम्ले पलेआ कसेत्लाम रुमदल्ली पोन्मा नि मरङा । कचभानिजआ रुमदल्ली पोन मेत्माचीदोत् । पअङ अकहुप कलेपलेआ ककामा मेत्मा नि यामयोका ।

बड्ढे ङसङ आपना आपना कचखिम मपुक्सा । चुछित छित कपोङ् खोक्पाची परङ मयुङालाता । आसिकदलबो कचक्का खोन्की कदिमाची सोग ममुआङा । खकुचीलाई तक्कु तानपोङ खोक्पाचीआ बलसाका मइत्दाङीची । उइले उइलेकु रङ्लेन्खाची एनममेत्दाङीची । कचमिन्मायाकु सोगलाई चुक्लो मुमालाई देम देम बल मपाकाङा तानपोङ खोक्पाची ।

तोप्पखिमदोकु मन्नाचीबो परङ कचपिमाङे पलोन्देएन् । लोनमाछे खसङ्नीकी ए तल्ल । खिमदोकु कथुकुक्पा खाली खालीबो कायात् पलेत्पुङपाआ साबो कमिन्मा पखाप्नीन् किना ।

निमनालाई कसोमसेत्मालाई आसानी मली । कोइना आपनालाई थत्नी लितापाआ चर्को मली ।

खाछे हेन्ना खुत्दाङा । तक्कु तानपोङ खोक्पा दक्छाची आइ कचखिम निपपुक्सेन । तोधोङे कखाखुतभरि मबाङायोक्दा । गुन्द्रीदोङे मधिसाचेनाकिना मबाङा । थत्नीखदोङे नाम्पते । सिमामामा बेन्कु खिमदो हत्नीङे सिमामामा बेन्कु छित छेतकले तालो योक्मा फामुमा युङाकु ।

आसिकदल परङ सिकुवादीकु खाटदो दोम्तीदिसी, खम्तीदिसी बड्ढे मेत्लो । आहेत्मङ खिमकोङ्या वाङाकिना दाब्बेचक्दो गुन्द्री थक्साकी धिसाचेना खकु । कइप्मा परङ पकुक्सेन् ।

कखाखुत भरि मिनायोक्दा खकु ‘………….. मन्नानिकु हत्नीङे लिमादोतकु रैछ । आपना आपना एन्लाम युङ्कु रैछ । तक्कु एनलामदो आपना आपना एन्योङ्युप ङेन्याङ्सो ङेन्याङ्सो पुङ्मादोतकु रैछ । ङ्दिप्पाआ कलाम तङ्दीपुक्दी, कयोङ्युप युङालाता । खाबाबोछे आपना कलाम तङ्दीपुक्दी, कयोङ्युप मत्तै ङ्चक्दो नोओधोओ । खकुची ङापदोकङ खाली खालीबो कायात् माङ्खा माङ्खा पपुक्साची ।’

एत्तोङ आसिकदल सङ खोप्सी, साम्सी हेक्सी आप्पै पुङ । तोङ्याखिमछे आप्पै पुङ । खकु खात्नी खात्नी पुङ, तोधोत्नी तोधोत्नी लामभरि खाबाबो कयोङ्युप मत्तै खाङ्ङी, कयोङ्युप मत्तै धित्ती । खकुबो कमिन्मा भरि खाबाङे योक्याङ । कोइना वाफुरा नम्माची किनाए । खाप, मिनसाक किना पलिसेन । मेन्लीदामा दोताङाकु उइले लिसाचिलाङेसा । खाबा पअङ खकुबो कचयोङ्युपची आपना आपना कचलाम्दो दाक्साबुसा महिसाचेनाङेसाची ।

*  *  *

मन्ना मुन पलेआ कयोङ्युप बाखादो काक्सी । कमाओङ खिमकुनादो २२ कले तालो पयुङ्ची । कहेलेछा उन्दा उन्दा लियाङ्सो पोन् । छितक दोङ्युकला किता छेतक दोङ्युक्लादो कपास्नी पमेत् । तोप्पगरि तालो उन्कुङे मु तक्कु छा । छित्कदोङ कि छेतकदोङदो कछेउर पमेत् । तोनपअङ मत्तै अकता मन्नाबो कनङ तोक्की खकुआ मन्ना थाप्सङआ लोक्की खकुलाई ।

अकले असले नि रङ्याङ्सो अन्ल्हेङकु मन्ना ली खकु पअङ अकले कबिहा ली । अकलेना सि छे तक्कु मन्ना । हत्नी तक्कु मन्ना सि निछे खकु मुन दोकङ मेन्सीयुक तालोदो खकुआ मुउचीकु खाङमुस्सीचीकु ककाचीचीना मयुङलात् । खकुबो कलामतिमा लाम मजबोकु नालो तक्कु लाम अरुचीआछे पधुम । कयोङयुपची मलाम्मीची मलाम्मीची किना पधुम् । तक्कु मन्ना सि किना बाखा लि निछे खकुबो मजबो कयोङयुप कैलेछे पसिनिन् । कैले छे पयुम्नीन्दानिन् ।

 तक्कु मत्तै ना पेए, मन्ना मुन दोकङ मेनसियुक तालो बड्ढे बड्ढे कथाप्सङ हिलीची मुउची । दुङ्बो कफेन्मा ङसङ्ङे कचथाप्सङ हिलीची उन्दा उन्दा फेनयाङ्सो मपुङ् । तक्कुलाई फिसा नि निमलिदिन् । पअङ हत्नी थाप्सङ हिली कमु कचोङलाई छे इसदुम निपलिदिन् । मन्नाचीलाई सिन्माची मदोत नालो खकुचीबो कच थाप्सङ हिली सिन्मादोत नि मरङ ।

हत्नी पाआ रोदुङ खिमदो मुनकु छालाई निच्चेङे रोदुङ थाप्सङदोङे पपोन् । खकुआ रोदुङ थाप्सङ हिली ङे लोक्की पुक्दी । अक्ता अक्ताआ वारङ ठूलो मलि पअङ अरुचीबो कचथाप्सङ पलोक निछे अरु झाराचीआ आपना कचथाप्सङ हिली ङे पालोकपुक । खकुची आपना कचथाप्सङ हिलीदोङे नङ्नीमा लोकतामा ममु ।

अकदोङदो मताकु बड्ढे बड्ढे कचथाप्सङची मयुङ् । हाक्नुङला दोकङ साप्पाचा बिउ भुङमा पपुन् किना वायुङला, वापोनला तालो मभुङ । कोइना तक्कुना कचसाप्तेनआ मुउ, बिउ बुसितदो हे दाङदो भुङमा निकी । हाक्नुङलादो पभुङकु सापाचा बिउ वायुङलादो कलित्मा ली । वायुङलादो पभुङकु वापोनलादो कलित्मा ली पअङ वापोनलादो पभुङकु परङ वासोनलादो कलित्मा ली ।

थत्नीङे चाहुकवा बिउ वायुङलादो पभुङ । तक्कुकबो कलित्मा वापोनलादो ली । वाताप्मा वकदो तक्कु पलित् । चाहुकवा खोन्की साप्पाचाबो कतीमा अर्को अर्कोत्नीङे युङ । पअङ कचानीमा छे अर्कोै अर्कोत्नीङे ली । सापाचालाई वाताप्मा पदोत्नीन् नालो चाहुकवालाई वाताप्मादोत् ।

कोइना लित्मागरिदो खसङ्नी  दाङ् बुसितदो पलित, थत्नीङे तेयाङ पाआछे दाङबुसितदो ते । हेन वापोनलादो पलितकु चाहुकवा खोन्की तप्प दोङयुक्लादोङे पलितकु सापाचा अक्नि अक्नि पतेची ।

वायुङला दोकङ लित्मा पपुन्कु सापाचा वापोनला, वासोनला तालोदो पचिन । तोनपाआ पचिननिन्कु वाचोङला पुनयाङपाआ पचिन् । कोइना कठाउआ मुउ । वासोनला कि वाचोङलातालोदो झारा चाहुकवा, सापाचाची मलित्दी चिल्लीची पअङ तक्कुची मपोन् ।

पअङ पाक्दीचीछे । कोइना पाक्दीची पअङ तक्कुलाई थ्वाङे लातात्याङसो चामा पुन्मा पलिनिन् । तक्कु कचचाचीलाई बुसित्दो कचदिप्पापाचीपदो खाङममुस्सीची । तक्कुलाई नावाङ्गी नि पली । नावाङ्गी ममु किना कचदिप्पापाची दिमामाचीलाई केन्चा ताता निकीना खाङममेत्दीची चाममेत्दीची किना मत्तै खकुचीआ पचा ।

चिलो ङसङ नावाङ्गी वाचोङलादो ममु । मतीसीचीकु झारा कचचाची कचदाब्बेदो खाङममेत्दीची पअङ कनङवा कचचा चामा होत् ।

मतिस्सीचीकु कचचाची वापुङला दोकङ तेमा पपुन् । खकुचीआ लायाङसो कोप्मा, भुङमा पपुन । वापुङला दोकङ वाहाङला, चासुमला किना चुङलिला तालोदो कचचाची मकोप्पीचिल्लीची ।

चा कोप्मा योकदो चासुमलादो लेवा मचा । लेवादो सापाचा भुङदो वापा मसेत् ।

चासुमला दोकङ कचवक छोमा पपुन । चासुमला, चुङलिला खोन्की चुङपुङलादो झारा पछोचिन, पसाङचिन झारा कचवक । होकनामला दोकङ वेरि माकै वातमा पपुन । होकनामला दोकङ हकबेनला किना हाकनुङला तालोदो झाराची माकै मवातचिन् । तक्कु माकै पवातकुबो छितक दोङयुकलादो तातचिन । कोइना अकु दुम ठाउँआ छे दाङ बुसित ली ।

हत्नीङे रोदुङचीबो बड्ढे बड्ढे कचकाची खोन्की कचथाप्सङ हिलीची मयुङ । तकुची निकु खकुचीआ ममुन दोकङ मेन्सी तालो आपना आपनाआ मुयाङसो पपुक । ममुन दोकङ मेन्सी तालो दोरो दोरो काची पम्मु, नम्मा नम्मा मची । तक्कु टाकटुक कचथाप्सङ हिली ङसङङे मची । निच्चे रङङी पाआ तकु कचथाप्सङ हिलीङे रोदुङचीबो कचयोङ्युप । तकु देम्खाछे पमानिन्पुङ्नीन् कचयोङ्युप । खकुची खादो खादो खसङनी खसङनी काङयाङसो मपुङ, तोधो तोधो थत्नी थत्नीङे कचयोङुप नाधायाङसो पपुक् । अझैं रङ्माङे दोत नालो खकुचीपदो कचयोङ्युप योकयाङ । योङयुपचीदो खकुची मयोकयाङ ।

*  *  *

अकहुप् कदोङदोकु दुम । खाबा, कखिमहोङ्पा खोन्की कछा कमाइती दोत्नी मबेनाङा । बेन्मा योक्दो अकता वाहुत चक्दो मताआ । वाहुत चक्दोकु वाताप्मावकदो असपोङ उन्दा उन्दाकु छाची पासु पखाङाङाची । खकुचीबो कचचक्दो मताआ पअङ सिन ममुआ । अकता आसिकदलबो कछा किमपोङ पअङ अर्को परङ बलधोजेबो कछा रुकमिला ।

अकरङ मरेपा । खाबाआ खकुचीलाई अक्नी अक्नी पासु पखाङाङाचीकु खाङीची पअङ खाबाआ उइलेकु कदुङ् मित्दी । आपना मित्दाचेना । उइले तोधोत्नी आसिकदलओङ खकुची थत्नीङे पासु पखाङाङाचीकु ।

‘पासु तखाङ्चाङ्चीकु किमपोङओङ रुकमिलाओङ ।’ खाबाआ पिमा लाप्दीची ।

‘जिउ, आइ तबेन्नाङीकु फुफो ।’ असपोङमङ परङाची ।

‘अ, पापामामाची नम्मा मचियाङ तल्ल ?’ खाबाआ सक्सीची ।

‘खिमदोत्नीङे मयुङ्याङ फुफो ।’ असपोङमङ अक्ढया पपिसाची ।

‘खन्नाची आइ नम्माकिना तोङ्याखिम तपुक्साचमिनकु तल्ल ।’

‘आइना पुङ्ले तल्ल पअङ तोङ्याखिम मेन्पुङ्कु फुफो ।’ नि रुकमिला पिसादिसा ।

खाबा आपना दुत्दाचेना । उइले पुङ्ले पलेआ आसिकदलओङ खकुची सङ साम्सी पमुआङाचीकु मित्दी ।

‘युङाची है किमपोङओङ रुकमिलाओङ, केका पुक्सीकाने’ नि खाबाआ लिदीची पअङ खकुची मपुक्सा ।

‘जिउ फुफु’ नि परङाची किना पचोपा पुक्साचीची ।

आसिकदल खात्नी पुक्साङाकु एत्नी । लामदो झोङ्तुप्नी मतुपा खाबाचीओङ । खाबाआ खकुलाई ‘आपक्को’ निकी सेवा मेत्दी पअङ कखिमहोङ्पाओङ कछाओङछे सेवा पमेत्दाची । कखिमहोङ्पाआ जेठु नि पअङ कचछाआ दिककु निकी । आसिकदलआ कस्सुङ्बो कचसेवा लोकी ।

‘खात्नी लाम तवाङाकु आपक्को ?’ खाबाआ सक्सी ।

‘ओहा तान बात्सी निछा’ आसिकदलआ कदुमलोक छोत्दी ।

‘रेप्पीनेना तल्ल पक्का अकरङ’

खाबाआ कलाम्वा गिलासदो ताप्सी किना दुङ्मा इत्दी । आसिकदलआ घुट्नी मुउ ।

‘आलाङ्ने लाम्वाछे दुङ्मा तइत्दोङ, निछामोक्छाची बित्ताङानिन् है ङा बान्ङादाङा ने’ नि रङा आसिकदल ।

‘जिउ जिउ आपक्को’ नि कदुमलोक पछोत्दा । ‘आहेत कोसेली चासी बेना है पक्का’ नि खाबाआ लिदी ।

‘उइले चाओङ तल्ल कोसेली दोरो’ आसिकदल रङा ।

‘अकुना लाम्वा मत्तै ए तल्ल पक्का, बेना ना बेना’ मुयुपमयुप रिआकी रङा खाबा ।

‘जिउ निछा, आलाङ्ने ङा बेन्ङा’ नि रङ्याङसो आसिकदल पुक्सा । खकुचीछे मपुक्सा । आसिकदलओङ खाबाओङ अकहुप्कदोङ बुसित्दोकु कचसोमतुक्मा दुम मित्याङ्सो पपुक्साची । आपना आपना कचयोङ्युप्चीदो आपना आपना कचलामतिमादो । तोत्ह्याकोङ वकचोम्आ रप्दीपुक्दीची ।

रोदुङची

बाङसो मपुङ दुमतुपचीदो

काङसो मपुङ योङयुपचीदो

*  *  *

खोलाको पानी बगीरहेकै थियो । बगीरह्यो, बगीरह्यो । त्यो खोला सुक्ने मौसमसम्म पनि टाङ्टुप्मीले त्यै खोला पर्खीरहेको थियो । जन्मेदेखि खाने, खेल्ने गरेको ठाउँ कहिल्यै भुल्न सकेन उसले । अनकौं प्रकारका थुप्रै चराहरू जन्मिए, हुर्के, बढे, चरे अनि बसाइँ सरे । तर टाङ्टुप्मी त्यही चरीरह्यो । ऊ खिवाली (दाजुभाइ, दिदीबहिनी नजन्मिएको) हो । खिवाली मत्रै होइन, टुहुरो भएको पनि निकै भयो । उसले एक्लोजीवन बिताउन थालेको पनि धेरै भयो । कहिले काहि त कसो कसो उसको मन बहकिन्छ । सोंच्छ, सम्झिन्छ । उसको विगत उसको आँखामा आएर मुटुमा पोल्छ । अनि अञ्जानमै उसको आँखाहरूमा पोखरी जम्छ । हृदय पग्लन्छ ।

त्यसै बेला, छेउमा एकजना मानिस आइपुग्यो । उसले त्यस मानिसलाई देख्यो । यद्यपि त्यो मानिसले उसलाई देखेन । उसको सातोपुत्लो उडेर गयो । ऊ केहि पर गएर बस्यो । उसको डर केहि कम भयो ।

मानिस घास काट्न थाल्यो, खोलाको वारीपारी । टाङ्टुप्मी चाँहि भित्र भित्रै डराइरहेको थियो । घरिघरि त्यो मानिसलाई फर्केर हेर्छ अनि कराउछ, अनि फेरि हेर्छ कराउछ । तर पनि त्यो मानिस भने आफ्नै धुनमा थियो । मानिसलाई त्यो चराको बारेमा पारीपट्टिको घाम जस्तो पनि वास्ता थिएन । त्यसैले आपूm देखि त्यो चरो डराइरहेको कुरा त्यो मानिसलाई पत्तै पाउदैन ।

खोलाको वारिपारि झोरघारीमा कोफाक्नी गर्दै मानिसले आफ्नो घासको भारी पु¥यायो । भारी बाँध्नै लागेको बेला तलबाट खाबा सिस्नु टिप्दै टिप्दै आइपुगी । दुवैजना देखादेख गरे ।

‘खाबा, तिम्रो भारी पुग्यो ?’ —उसले सोध्यो । खाबा पनि आसिकदल तिर हेरेर बोली — ‘मेरो त पुग्यो । तिम्रो पनि त पुगेछ है ।’

‘हो खाबा, अनि तिमी त राम्रो सिस्नु भेटाइछौ ।’

‘राम्रो छ र आसिक ।’

‘तिमी नै राम्री भएकोले सिस्नु पनि राम्रै भेटाइछौ ।’

‘मान्छे जिस्क्याउनमा त तिमी पनि खप्पिस छौ है ।’

‘खाबा, नबिसाउने त ?’ —कुरालाई बङ्ग्याउदै बोल्यो आसिकदल ।

‘साँच्चै राभाभावा गर्दा गर्दै थाकेछु । एकछिन त नबिसाई हुन्न होला आसिक ।’

‘मैले त तिम्रो मुहारबाटै तिम्रो मनपेटको सब कुरो थाहा पाउछु नि खाबा ।’

‘तिमीलाई अर्काको मुहार पढ्न पनि आउछ र ।’

‘नआए पनि अब त सिक्नु प¥यो नि त ।’

‘हो, ठिक भन्यो ठिक भन्यो ………….. ।’ खाबा मुसुक्क हाँसी ।

आसिकदलले भारी कक्यो । दुवैजना अलिक पर थेप्चो सम्म परेको ढुङ्गामाथि बसे । घाम झुल्केर एकजुवा जत्ति माथि पुगी सकेको थियो । तर त्यसको किरण भने खोला सम्म पुगीसकेको थिएन । उनीहरू बसेको ढुङ्गामा पनि घामको किरण पुगी सकेको थिएन । त्यसैले त्यो चिसो नै थियो । तैपनि उनीहरू त्यसमाथि सजिलैसँग बसे ।

उनीहरूको मनको कुरा फुर्न थाल्यो । गफ गर्दै निकैबेर बसे । गफ गर्दा गर्दै घाम पनि निकै माथि पुगीसकेको थियो । उनीहरू गफमा भुलीसकेका थिएछन् । घामको किरणले उनीहरूको भारी भेटी सकेको बेला उनीहरूको एकाग्रता भङ्ग भयो । ढिलो भएकोमा उनीहरूको सातोपुत्लो गयो ।

दुवैजना जुरुक्क उठे अनि आ–आफ्नो भारी बोकेर घरतिर लागे ।

आसिकदल र खाबा दुवैजना विद्यालय जाने हुन् । उनीहरू बिहान उठेर एउटा एउटा कुनै काम गरेर विद्यालय जानु पर्ने हुन्छ । अलिक माथि सम्म उनीहरू सँगै गए पछि उनीहरूको बाटो छुटियो । उनीहरूले आ–आफ्नै बाटो पछ्याएर गए ।

यता, आसिकदल घास गोठमा राखेर घरतिर लाग्यो । खाना पाकी सकेको थियो । आमा बिहान उठे देखि नै घरको काममै व्यस्त बन्छिन् । बडारकुडार गर्नु, भाडाकुडा धुनु अनि खानासाना बनाउनु । त्यस्तै त्यस्तै कामहरू छन् पन्थुरीका ।

पन्थुरी र रङाहाङका एउटै मात्र छोरो आसिकदल जन्मेको हो ।

आसिकदल खाना खायो । कपडाहरू फे¥यो, किताबहरू बोक्यो र विद्यालयतिर बाटो लाग्यो । यो वर्ष ऊ नौ कक्षामा पढ्दैछ ।

सरर मीठो हावा चलीरहेको थियो । घाम तीन जुवा जत्ति माथि पुगीसकेको बेला उसको छाँया सानो हुँदै गइरहेको थियो । ऊ भने उकालो चढीरहेको थियो । बाटोमा उसका साथिहरूलाई पनि भेट्दै गइरहेको थियो ।

उता खाबाले सिस्नुको भारी सिकुवाको कुनामा बिसाई । घरमा उसकी आमा थिइन् । उनीहरूको परिवारमा उसकी आमा, भाइ पाङतेन, अनि उनी तीन जना बस्छन् । उनीहरूको बाबु पहिल्यै हराएका हुन् । पैसा कमाउन भनी कोइलाखात गएका थिए । अहिले सम्म केहि अत्तोपत्तो छैन उनको ।

उनीहरू सबैजनाले खानासाना खाए । उसले आमालाई भाडा मोल्न सघाई । अनि पाङतेनसँग विद्यालय तिर बाटो लागे ।

*  *  *

शनिबारको दिन थियो । आसिकदल विद्यालय जानु परेन । घाम अलि अलि गर्दै आकाशको बीचमा पुग्न लागेको थियो । ऊ पनि एउटा किताब बोकेर घरबाट बाहिर निस्क्यो । गोठमा पुगेर भैंसी, गाईगोरुहरू खोलेर चराउन हिडायो । खोलाको किनारमा खेत थियो । उसले त्यही पु¥याएर चराउन थाले गाईवस्तुहरू । केहीछिन पछि खाबा पनि आफ्ना गाईगोरुहरू लिएर आइपुगी । गोठालो गर्ने साथी मिलेमा आसिकदललाई मनमनै खुसी लाग्यो । मुसुक्क हास्यो ऊ । तर ऊ हासेको खाबाले देखिन ।

खाबा उसको छेउमा आइसकेकी थिई । खाबाको हातमा पनि एउटा किताब थियो । गाउँ बस्तीको जीवन न हो, काम सकिएर फुर्सद मिल्ला भन्न व्यर्थ हुन्छ । त्यसैले विद्यार्थीलाई पढ्नलेख्न निकै गा¥हो हुन्छ । गोठालोघास गर्दै हुन्छ कि के गर्दै हुन्छ, अलिकति समय निकालेर लेखपढ गर्ने गर्छन् । यो गाउँले सबैको बााध्यता हुन्छ । गाउमा बस्ने सबै विद्यार्थीहरूको दिनचर्या यसरी नै बित्छ । विद्यालयमा जत्ति लेखपढ हुन्छ । त्यत्तिले नै उनीहरूको पाठसार जान्नु, बुझ्नु पर्ने हुन्छ ।

सूर्यको किरण कति सुमधुर थियो । दिउसोको घाम, निक्कै पोलीरहेको पति थियो । उनीहरू नजिकैको खन्युको शितलमा गएर बसे । खाबाले मुसुमुसु हास्दै आपूmलाई हेर्दै गरेको आसिकदलले थाहा पायो । अनि सोध्यो उसले— ‘तिमी किन हासेको खाबा ?’

‘त्यसै नि ।’

‘………………..’

उनीहरूको कुराकानीको बाटो खुल्यो । गाईबस्तुहरू खेतको छेउछेउ चरीरहेका छन् । कुराकानीकै क्रममा खाबाले आसिकदललाई सोधी— ‘हिजो बेलुकी तिमी कहाँ गयौ ?’

‘किन ?’

‘त्यत्तिकै …….।’

‘भनन ।’

‘त्यत्तिकै के ………….. ।’

‘आम्मै, अहिलेको जमानामा त्यसरी कुरा लुकाउनु हुन्न त । मनमा लागेको सब कुराहरू भन्नु पर्छ त खाबा ।’

‘त्यसैले त सोध्दैछु । भनन तिमी कहाँ गएका थियौ ? घरमा त थिएनौ नि त ।’

यसरी खाबाले भने पछि आसिकदलले कुरा खोल्नै प¥यो । बोल्यो ऊ—  ‘हो, म मल्खे दाइकोमा गएको थिए ।’

‘के काममा ?’

‘घरमा पाहुनाहरू आएका थिएछन् । अनि कुखुरा काट्नलाई बोलाउनु भएको हो के दाइले ।’

‘अनि मल्खे दाइले कुखुरा मार्नुहुन्न र ?’

आसिकदल मुसुक्क हास्यो । यद्यपी ऊ बोलेन । खाबाले उत्सुकता पूर्वक उसको मुहारमा निकैबेर नियाली । चुपचाप भए दुवैजना । निकैबेर पछि मौनतालाई चिर्दै बोल्यो आसिकदल— ‘हेर त त्यो पल्लो खेत ।’ खाबाले हेरी । खेत देखी खाबाले, तर केही पनि बुझिन । फेरि आसिकदलकै मुखमा हेरी । फेरि थप्यो आसिकदलले— ‘के देख्यो खाबा तिमीले त्यहाँ ?’

‘त्यहाँ त गाईबस्तु चरीरहेका छन् ।’

मुसुक्क हास्यो आसिकदल अनि भन्यो— ‘त्यो भन्दा अरु …………. ?’

खाबा बोलिन । मुख बिगारेर हेरी आसिकदलतिर । आसिकदलले पनि उसैगरि नक्कल ग¥यो । ‘हा. हा.. हा………… ।’ दुवैजना गललल हासे । हास्दा हास्दै आसिकदल बोल्यो— ‘ऊ हेर कान्लोहरू भत्केका छन् । खोइ त मल्खे दाइले पर्खाल लाउनु भएको छैन त ।’

आसिकदलको कुराले खाबा अक्क न बक्क भई ।

‘गाईवस्तुहरू पनि हेर्दै गर्नुपर्छ है खाबा । बाली खान सक्छन् । अनि तिमीले मेरो कुरा बुझिनौ जस्तो लाग्यो ।’ भन्दै आसिकदल उभेर गाइवस्तुलाई आखा लगायो ।

‘ठूलो मान्छेको ठूलै कुरा, म किन बुझ्न सक्थेर ।’ भन्दै थिइ खाबाले, आसिकदलले उनको कुरा बीचैमा काटेर बोल्यो— ‘म ठूलो तिमी सानो छौंर ।  तिमी र म त उत्रा उत्रै हैनौं र । तर के ………… ।’ यति भनेर ऊ रोकियो । फेरि खाबा बोली— ‘सुनाउ न त मलाई, के कुरा हो ?’ अनि आसिकदल बोल्यो— ‘अलिक नजिक आऊ न त । के ……………….. ।’

त्यति भनी सके पछि ऊ फेरि रोकियो । खाबा अरु उसको नगिचमा आई । आसिकदलले भन्न थाल्यो— ‘के ……………… झेत्ना भाउजु दुई जीउको हुनुहुन्छ रे ।’

आसिकदल यति बोल्दै खाबा चुप भई । सायद सुनेकी थिइन होली, श्रीमति दुई जीउको हुँदा श्रीमानले काटमार गर्नु हुन्न भन्नेकुरा । अनि थाहा थिएन होला यस्तोबेलामा श्रीमानले पर्खाल लाउन र अरुलाई ढाट्न पनि हुँदैन भन्नेकुरा । यी यस्ता कुरा कहानीहरू आसिकदलले सारा जानकारी दियो । कति पनि अप्ठ्यारो नमानी आसिकदलले बोलीरह्यो । खाबाले चाख मानी मानी सुनीरही । आसिकदलको कुरा सुन्ने क्रममा घरिघरि मुसुक्क हास्थी ।

खाबा मनको कुरा भन्नलाई अप्ठ्यारो मानीरहेकी थिई । आसिकदलले अप्ठ्यारो नमानी सबकुराहरू खोलेकोले उनलाई पनि मनको कुरा पोख्न सजिलो भयो । कुराले कुरा ल्याएको बेला खाबाले पनि मन खोल्ने भई । बोली खाबा— ‘हामी किरातीहरूले त यी यस्ता धेरै कुराहरू जानी राख्नु पर्नेरहेछ नी आसिक ।’

उनको त्यो कुरालाई आसिकदलले अझैं प्रष्ट पारीदियो । हल्का मुस्कानमा लजाउदै अलिकति दाँत देखाएर बोली खाबा— ‘हामी छोरी मान्छेलाई त झन कति अप्ठ्यारो । महिनै पिच्छे महिनावारी हुन्छ । अनि त्यसवखतमा पलाउने, बढ्ने, फलपूmल केहि पनि टिप्न मिल्दैन । तरकारीमा नुन पनि हाल्न मिल्दैन । हामीलाई त कति असजिलो नि आसिक ।’

यसरी खाबाले आफ्नो मनको कुरा पोखी । उनको कुरामा भएको सकारात्मकता केलाउँदै खाबाको मन बुझाइदियो । उसले बोल्यो— ‘खाबा ती कुराहरूलाई त्यसरी बुझ्नु हुदैन । कुनै पनि कुराहरूलाई हामीले सके सम्म सकारात्मक रुपमा बुझ्न सक्नु पर्छ । उहिल्यै देखि हाम्रा पितापूर्खाहरूले गरि ल्याएको रीतिहरूमा पक्कै बैज्ञानिक कारणहरू हुन सक्छन् ।

जस्तो, मान्छेहरू भन्ने गर्छन् नि काचोवायुको बारेमा— ‘पराई केटा र केटीहरू आपसमा अँगालो मार्नु हुदैन । हात हालाहाल गर्नु हुदैन । बिहे गर्नु भन्दा पहिला पराई केटा र केटी सहबास गरे भने काचोवायु हुन्छ भनेर । त्यो त केटाकेटीहरूको आदत खराब नहोस् भनेर पो त । त्यसो गर्दा काचोवायु हुन्छ भने पछि खराब नियत राख्नेहरूलाई डर हुन्छ । त्यसैले पो त त्यो भनेको हो । त्यो कुरालाई त्यसरी बुझ्नु पर्छ खाबा हामीले ।

बिहे गर्नु भन्दा पहिले पराई केटा र केटी बीच खराब सम्बन्ध नरहोस् भनी राखेको सांस्कृतिक नियमलाई हामीले सकारात्मक ठान्नु पर्छ, अप्ठ्यारो मान्नु हुदैन ।’

‘हुन त हो, सही कुरा ग¥यो आसिक ।’ आसिकदलको कुरा खाबालाई पनि चित्त बुझ्यो । यसो सोची खाबाले । आसिकको कुरा सही हो । सोची मनमनै खाबाले— ‘साँच्चै यस्तो रीति संस्कृति नहुँदो हो त मानिस जत्ति सबै बिना बन्धनको पशु झैं हुँदा हुन् ।

गफ गरिरहेका थिए उनीहरू । गाइवस्तुहरू निक्कै पर पर पुगीसकेका रहेछन् । फर्काउन कुधी खाबा । आसिकदलले हेरी पठायो मात्रै । ऊ गएन । खाबालाई भन्दै थियो— ‘मेरोहरू पनि फर्काइदेउ ल खाबा ।’

आसिकदलको आँखा खाबा तिरै थियो । उसले खाबालाई धेरै धेरै माया गर्छ । उनलाई आफ्नै नजरमा राखीरहन चाहन्छ ऊ । तर ऊ केहि कुरा खाबालाई सुनाउदैन । तैपनि उसलाई थाहा छ । खाबालाई उसले भित्र भित्रैबाट मनहृदयले धेरै धेरै मन पराउछ, माया गर्छ । ऊ सोह्र वर्षको ठिटो । खाबा पनि त्यहि उमेरकी ठिटी । दुवैले जवानीको उमेर काट्दै गरेका । त्यसो त चैतको महिनामा फुलेको गराँश पूmल झैं फुलेकी खाबालाई आसिकदलले मात्रै होइन सबैले आफ्नै आँखामा राखीरहन चाहन्छन् ।

अलि अलि गर्दै घाम डाँडामा तेर्सियो । घामको छाँयाले खोला छोडेर उकालो चढीरहेको थियो । उनीहरू दुवैका गाईभैसी वस्तुहरू भेला गरेर आ–आफ्ना गोठ तिर हिँडाए ।

*  *  *

वल्लोबारी पल्लोबारी सबैतिर कोदाका बोटहरू बढेर मनमोहक दृश्य थियो । पाखापखेराहरू हरियै देखिन्थे । मन जित्नेगरि लहलह लहरिदै थिए अन्नका बोटहरू । यस्तो देख्दा सबैको काम गर्ने जाँगर बढेर आउँथ्यो । खोला वारिपारि उसैगरि धान लहैलहै लैवरि खेल्दै थियो हावासँग । बाटो मूनि बाटो माथि जता हे¥यो उतैतिर असाध्यै रमाइलो देखिन्थ्यो ।

बीच भदौ तिरको कुरो हो यो । बिहानै आसिकदलको बाबु घरबाट निस्के । आमाले घर लिपिन् । ऊ एकातिर बाटो लाग्यो ।

केहि क्षण पछि उसको बाबु रङाहाङ धानको बोट लिएर आइपुगे । घर पछाडि गएर अदुवा खने उनी । अदुवा बोट सँगै निकाले । आसिकदल पनि चाँडै गरेर भोर्लाको नयाँ पात लिएर आइपुग्यो । घरका सबै जना मिलेर नावाङ्गी गर्दा चाहिने सरसामग्रीहरू तयार पारीरहेका छन् । ओखल र मुस्ली चोखो गोबरले पोते । ओखल सुके पछि त्यसमै चोखो चिउरा कुट्नु पर्ने हुन्छ ।

त्यतिनै वेला उनीहरूको धामी रितुहाङ पनि आइपुगे । अनि उनले पनि आवश्यक पर्ने सामानहरू जुटाउन सिकाए, सघाए । उनीहरू सबैजना मिलेर नावाङ्गीका सामानहरू जम्मा पारे । भोर्लाको नयाँ पात, धानको नयाँ बोट, छ पात केराको पात, दुईवटा घडाहरू, दुईवटा चिन्डोहरू चाल्नेमा, माछासिद्राहरू, अदुवा जस्ता सामानहरू तयार भए । हातहतियारहरू खुर्पा, खुकुरी, तरवार, कोदालो, बञ्चरो अनि झम्पल आदि ढोकाको कुनामा दुईवटा भोर्लाका नयाँ पातहरू ओछ्याएर त्यसमाथि राख्यो आसिकदलले ।

पन्थुरीले चोखो चिउरा कुटीन् । चिउरा कुट्दै गरेको बेला छोङ्बाला (नावाङ्गीमा प्रयोग गरिने धानको नयाँ बोट) पनि त्यसमा मिसाए ।

यसरी सबचिजहरू तयार भए पछि धामी पनि नावाङ्गी शुरु गर्नको लागि ढोकाको सीधा भित्र बाट बसे । बाहिर पट्टि फर्केर बसेका उनले अघि काटेको छ वटा केराको पातहरू मिलाए । पन्थुरीले चुलोमा एकमाना चामलको चोखो भात बसाइन् । अगेनामा दनदनी आगो बलीरहेको छ । रङाहाङ र आसिकदलले पन्थुरीलाई आवश्यक सामग्रीहरू मिलाउन सघाउछन् । सानो चाल्नेमा दुईवटा घडाहरू राखे । र तिनीहरूको नजिकमा दुइवटा चोखो जाडपानी भरिएका चिण्डोहरू पनि राखे । नजिकै दाहिने पट्टि लापलावा पनि ।

यसरी सबै सामग्री पूरा भए पछि धामीले नावाङ्गी शुरु गर्न लागे । पित्रीमातृहरूको नाम फलाक्न थाले । केहि छिनमा चोखो भात पनि पाक्यो । त्यो पनि धामीको नावाङ्गी सामग्रीहरूको छेवैमा राखिदिए ।

धामीले पित्रीमात्रीहरूलाई रोपेका नयाँ अन्नहरू फले, पाके भनेर जानकारी दिए, र खान दिए । चोखो भात, माछा, सिद्रा, गाईगोरुको मासु समेत दिए । र अन्तमा सबै हातहतियारहरूलाई पनि मुन्दुम शव्दहरू फलाक्दै चोखो भात, माछा सिद्रा अनि नयाँ अन्नहरू बाँडीदिए । तिनीहरूले काम गरेको भाग पाए, अनि खाए । त्यो सकिए पछि बाहिर निस्केर चोर्दा मरेको, लडेर मरेको, झरेर मरेकोे लगायत आस गरेर खाने सबैलाई धामीले खाना पानी दिए ।

यसरी त्यो नावाङ्गी सकियो ।

आसिकदलले चोखो भात बाड्यो । सबैले खाए तर धामीले चाँहि खाएन । मल्खेकोमा पनि नावाङ्गी गर्नु पर्ने भनेर उनी केही नखाई गए । जाँदा जाँदै भन्दै थिए— ‘लहै नानी हो, आज देखि नयाँ अन्नहरू फुक्यो है । गिठा, भ्यागुर, नयाँ अदुवा खान, मुरली, बासुरी बिबिलिमा बजाउन सबै आजदेखि फुक्यो है ।’

के के गर्दा गर्दै ढिलो भयो आसिकदललाई । उसले विद्यालय जान भ्याएन आज । अनि गिठा, भ्यागुरका दानाहरू खोज्यो कोठेबारीतिर । सिन्कामा उनेर पोल्यो, अनि खायो । बिबिलिमा ताछ्न अनि बजाउन सिक्यो । रङाहाङले बिबिलिमा, बाँसुरी ताछ्न अनि बजाउन सिकाए । उसले उहिले उनीहरूका पूर्खाहरूले बनाउने, बजाउने गरेका बिनायो, मुर्चुङ्गाको बारेमा कथा कहानीहरू सुनाए । उहिले उनीहरूका पितापूर्खाहरू यसरी नै यी बाजाहरू बजाउदै गीत गाउदै गोठालो गर्थे रे ।

बेलुकी भयो । फेरि रितुहाङ आए । नावाङ्गीको जोरी उधौली सेवाको साम्खा गर्नु पर्छ बेलुका । घरकाहरूले आवश्यक सामग्री जुटाइसकेका थिए । झमक्कै रात पनि प¥यो । बिजुली छैन । बत्ती बाले । रातको समयमा मट्टितेल बालेर उज्यालो पार्छन् । गाउँघरतिरको समस्या यस्तै छ ।

आवश्यक सामग्रीहरू तयार भइसके— दुईवटा चिण्डोका सोलोनवाहरूमा चोखो जाडपानी भरेको । तिनीहरूको मुखमा केराको पत्ता बेरेर लगाइदिएको धामीले । चार पात केराको पत्ता टुप्पी सहितको । एउटा बटुकामा लापलावा पानी र त्यसमा पनि चोखो जाड मिसाएको । ओखलमा कुटेको एक माना चोखो चामल दुइपत्ता केराको पात माथि राखेर दुई पत्ता माथिबाट राखे । एक मानाको मात्रै चोखो भात चाँहि पकाएको । मूल ढोकाको सीधा भित्र पट्टि एउटा पोथी कुखुरा छोप्ने सानो डोकोले छोपेको ।

अब धामीले साम्खा शुरु गरे । आसिकदलले बत्तीलाई सबैतिर देखिने ठाउँमा राख्यो । ‘सोइ’ भनेर लापलावा र सोलोनवाले चुलो छर्काएर साम्खा शुरु गरे धामीले । आसिकदलले भने धामीलाई हेरीरह्यो ।

धामीले सबभन्दा पहिले पित्रीमात्रीहरूलाई फकाउने बचन बोले । त्यसपछि दाहिने पट्टिको सोलोनवाले छर्काएर पित्रीहरूको नाम एक एक गरेर बोलाउन थाले । पित्रीहरूको पालो सकिए पछि देब्रे पट्टिको सोलोनवाले छर्काएर मातृहरूको नाम एक एक गरेर बोलाउन थाले ।

पालो पालो गरेर धामीले पितृमातृहरूको नाम पुकारी सके । नाम पुकार्ने क्रमको बीच बीचमा सोलोनवा र लापलावाले पनि छर्कीरहेका थिए । एकसरो सबैको नाम फलाकी सके पछि अगाडि पट्टि छोपेर राखेको पोथी समात्नको लागि उनले भने । आसिकदलले त्यो पोथी समातेर धामीको हात लगायो ।

पखेटाहरू समेत चलाउन नसक्ने गरि धामीले पोथीको खुट्टाहरूमा समाते । दाहिने पट्टि तोत्लामा थुपारिएको चामल टिप्दै त्यसको टाउकोमा राख्दै दाहिने पट्टिकै सोलोनवाले छर्किन थाले । पोथीले टाउको झट्का¥यो, सबैले बुझे पितृहरूको चित्त बुझेछ । उसैगरि देब्रे पट्टिको चामल टिपेर टाउकोमा राख्दै देब्रे पट्टिकै सोलोनवाले छर्किन थाले । अघि झैं फेरि पोथीको टाउको झट्का¥यो । मातृहरू पनि खुसी भए भने ।

यसरी त्यो पोथीले पितृमातृ सबैको नाममा टाउको झट्कारे पछि उनीहरूको चित्त बुझ्यो, उनीहरू हासी खुसी भए भन्ने बुझे । धामीले ढिडो मस्काउने दाबिलो मागे । पन्थुरीले निकालेर दिइन् । धामीले त्यस पोथीको ढाडमा बजारे ।

पोथी छट्पटीन थाल्यो । त्यही अवस्थामा पोथीलाई केराको पत्ता माथि उधेमुण्टे बनाए । पोथीको छट्पटाउने क्रममा उछिट्टिएको रगत केराको पातमाथि खस्यो । सबैले भने साम्खा राम्रो भयो । त्यसपछि धामीले त्यसलाई अघि छोपिएकै डोकोमा छोपी दिए । पोथी अझैसम्म फत्रेक फत्रेक छट्पटाइ नै रहेको थियो ।

पोथी जत्ती धेरै बेर सम्म छट्पटिइरहन्छ, त्यत्ती नै साम्खा सही भएको मानिन्छ । जसले गर्दा त्यस घरमा दुख बिरामी हुने, लड्नेपड्ने, लडाइझगडा अनि मरौ पर्ने सम्भावना कम रहन्छ भन्ने मान्यता छ । त्यसैले त धामीले अझै सम्म फलाकी रहेका थिए— ‘छट्पटाइदेऊ है पितृमातृहरूहो, छट्पटाइदेऊ है अझै । छट्पटाइदेऊ, छट्पटाएर लैजाऊ । खाऊ, पिऊ र लिएर जाऊ । तिमीहरूको साम्खा लाम्खा पो निस्केको बेला । तिमीहरूको साम्खा लाम्खा पो गर्दै गरेको बेला तिमीहरू रिसाउने, कुरा काट्ने काम गर्ने होइन । हासी खुसीका दिनहरू छोडेर जाऊ । शान्ति सुरक्षा दिएर जाऊ । लहै पितृमातृहरूहो शुभ संकेत देखाउछौ है । यस घरमा तिमीहरूले दुखबिमार ल्याउने होइन । तिमीहरूको सुन्दर, पवित्र पोथी निस्केको बेला खाएर जाऊ, लिएर जाऊ ।’

केहिबेर पछि पोथीले छट्पटाउन छोड्यो । त्यो म¥यो । बोले धामी— ‘ल नानी हो, अब यसलाई भुत्लाउनु प¥यो । अनि आसिकदलले त्यो छोप्नेबाट पोथी ल्याएर भुत्लाउन थाल्यो । चुलोमा आगो बलीरहेको थियो । उसले त्यो पोथीलाई  राम्ररी भुत्ल्यायो । एकदम चोखोनितो गरेर सफा ग¥यो ।

साम्खा गर्ने समयमा त्यहाँ भएका कसैले केहि चिज पनि मुखमा लाउन समेत हुदैन । पानी समेत पिउनु हुदैन । मकै, फापर, गहुँ यिनीहरूलाई त छुनु पनि हुदैन । साम्खा शुरु गर्नु भन्दा पहिले नै यी यस्ता चिजहरू पर पर पञ्छाएर राख्नु पर्ने हुन्छ । भारमा मकै, फापर, गहुँ जस्त चिजहरू सुकाइएको छ भने त्यो भार नै निकाली पठाउनु पर्छ । चुलोको सीधा माथि मकै झुण्ड्याइएको छ भने त्यसलाई पनि अन्तै सार्नु पर्छ । हैन भने भारमा चोखो चित्रा (वार्लो या लिप्मा) नै उत्तानो पारेर राख्ने गरेका छन् ।

आसिकदलले पोथी भुत्ल्याएर सफा गरी सक्यो । ‘तैले फोर्न सक्दैनस् होला, ले त म फोर्छु,’ उसको बाउले भने । उसले बाबुलाई दियो । उसको बाबुले तरिका पु¥याइकन पोथी फुटाए । अनि भित्री संकेतहरू सबैले हेरे । कलेजोले पित्त छोपेकै थियो राम्रैगरि । कलेजो भन्दा बाहिर देखिइएको थिएन पित्त । रङाहाङले पोथीको मुटु छामी हे¥यो । त्यो पनि चाम्रै थियो । त्यो संकेत हेरी सकेपछि भने— यो साल यस घरमा मरुमारु नपर्ने रहेछ । अनि अन्न धन्नको सह पनि रहने नै रहेछ ।

साम्खा पोथीको पित्त कलेजो भित्र नै सिमित रहेर बाहिर देखिएन भने त्यो साल त्यस घरमा दुखबिमार पर्दैन भन्ने मान्यता रहेको छ । अनि मुटु चाम्रो भयो भने अन्नधन्नको सह रहने भन्ने मान्यता छ । उनीहरूले पनि सोही मान्यता मुताविक बोले । यसको ठीक उल्टो पित्त कलेजोले छोपेन, निक्कै लामो निस्केर जान्छ, भने त्यस घरमा दुख बिमार मात्रै होइन मरुमारु पनि पर्न सक्छ भन्ने मान्यता रहीआएको छ । मुटु चाम्रो नभई कमलो, गिलो भयो भने त्यस वर्ष धेरै नै अनिकाल लाग्छ भन्ने किरात राईहरूको मान्यता रहेको छ ।

सबैले चित्त बुझुञ्जेल साम्खा पोथीको संकेतहरू हेरे पछि रङाहाङले पोलुवा मासुहरू छुटाए । पोलुवामा दाहिने खुट्टा फिला समेत सिङ्गै, देब्रे खुट्टा घुडा भन्दा मूनिको भाग, पखेटाहरू दुईवटै, मुटु कलेजो आदि छुटाए उनले । आसिकदलले पोल्यो ती पोलुवा मासुहरू ।

रङाहाङ्ले चाँहि बाँकी मासु चोक्टा पारे । पोलुवा मासुहरू पाके पछि केराकै पातमा राखेर धामीलाई दियो आसिकदलले । धामीले अघि केराको पात माथि राखेको चामल एउटा थालमा उठाए र त्यसको बदला त्यहाँ उनले चोखो भात राखेका थिए । त्यसकै छेउमा पोलुवा मासुहरू उनले राखे । अनि फेरि उनले बाँकी रहेको साम्खा थात्तुम शुरु गरे ।

अघि जस्तै पितृहरूको नाम बोलाउनु भन्दा पहिले दाहिने पट्टिको सोलोनवा उठाएर चुलोमा छर्काए र साथमा लापलावाले पनि छर्काए— ‘सोइ लहै पितृहरूहो तिमीहरूको भाग यहाँ निस्क्यो है, लिएर खाऊ, पिऊ है, चोखो भात पो निस्क्यो, साथमा अरु अन्न पनि निस्क्यो, लापलावा पो निस्क्यो शुद्ध पवित्र पानी पो निस्क्यो । यी सब निस्कदा तिमीहरूले कुरा काट्ने, रिसाउने होइन है’ भनेर शुरु गरे उनले । अझै फलाक्दै लगे— ‘कुखुराको पखेटा पो निस्क्यो, खुट्टा पो निस्क्यो, फिला पो निस्केको बेला, बाँडीचुडी गरेर खाउ अनि यहाँ त माछा सिद्रा पो निस्कदा, यहाँ मिलेर बाडेर खाइ पिइ गर है लहै पितृहरूहो । त्यसैगरि यहाँ गाईको मासु गोरुको मासु पो निस्कदाखेरि साथमा लापलावा समेत दिदैछु, पिएर जाऊ है पितृहरूहो ।’

आसिकदलले बत्ती फेरि अघिकै ठाउँमा झुण्ड्यायो ।

धामीले सबै पाछाका पितृहरूको नाम बोलाई सके । त्यसैगरि मातृहरूको नाम पुकार्ने पालो आयो । देब्रे पट्टिको सोलोनवाले चुलो छर्किएर— ‘सोइ ऽ अब त मातृहरूहो तिमीहरूको पनि निस्क्यो है, चोखो भात निस्क्यो है, खाई पिइ गर है, चोखो भात अनि अरु पनि खानाहरू निस्के, साथमा लापलावा शुद्ध पानी पनि निस्केको बेला यहाँ कुरा काट्ने रिसाउने गर्ने होइन है’ भनी फलाके उनले । अझैं फलाक्दै थिए— ‘कुखुराको पखेटा निस्क्यो, खुट्टा पो निस्क्यो अनि तिघ्रा पो निस्केको बेला बाँडी चुडी खाउ पिउ र यहाँ त माछा सिद्राको पो मासु निस्केको बेला बाँडीचुडी खाई जाउ पिई जाउ है मातृहरूहो । त्यसरी नै यहाँ गाईको मासु, गोरुको मासु पनि निस्केको बेला साथमा पवित्र लापलावा पनि दिदैछु । साथमा पिई जाउ है मातृहरूहो ।’

यसरी फलाक्दै मातृहरूलाई पनि खानापानी दिन थाले धामीले । सबै पाछाका मातृहरूको नाम बोलाए उनले । सोलोनवा र लापलावा समेत पालैपालो खानाको साथमा दिदा दिदै मातृहरूको पनि पालो सकियो ।

रितुहाङले सबै पाछा उपपाछाका पितृमातृहरूलाई खाना पानी बाँडी सके । साम्खाको लागि प्रयोग गरिएका पातहरू भत्काउने बेला भएको थियो । रितुहाङले फेरि फलाक्न थाले— ‘लहै पितृमातृहरूहो बेला समयले छोडेको बेला समयले डाडा काटेको बेला, यहाँ खाना पो दिए पानी पो दिए । यहाँ तिमीहरूको दरदौतरी पनि छैन । मैले खाना पानी दिंदा कुरा काट्ने रिसाउने होइन । तिमीहरूको चित्त बुझुञ्जेल बाँडीचुडी खाई पिई गरेर जाऊ ।’ यसरी भन्दै मुन्दुम फलाक्दै चोखो भात र पोलुवा मासु छोपिएको दुई पत्ता केराको पात उठाएर अगाडि सारे ।

फलाक्दै फलाक्दै चोखो भात अगाडि राखेको केराको पातामा दिए । पोलुवा मासु पनि त्यही एकै ठाउँमा दिए । दुईपट्टिकै सोलोनवाहरूले पनि छर्किएर ‘साथमा यो पनि पिएर जाउ है’ भनी फलाके । लापलावाले पनि छर्किदिए । त्यसपछि त्यै लापला पात नै त्यो आगाडि सारेको केराको पातमा फ्याकिदिदै बोले धामी— ‘लहै त सबै तिमीहरूले नै खाई जाऊ पिई जाऊ ।’ त्यसपछि सोलोनवाले पनि छर्किदिए । सोलोनवाहरूको मुखमा लगाइएको केराको पात पनि उसैगरि झिकेर पितृमातृहरूलाई नै फ्याकी दिए ।

त्यसपछि फालामचा पस्केको मूनिको केराको पातहरूको टुप्पो काट्दै फलाके— ‘लहै पितृमातृहरूहो समयले डाडा काटेको बेला म त तोत्ला पो काट्दैछु, यस उपलक्ष्यमा मलाई सय छ बिसाको आयु दिएर जाऊ । लहै ………………… ।’ यसरी भनी सक्दा उसले तोत्ला काटी सक्यो । तोत्लाको पितृमातृहरूको खाना भाग र लापलावाको भाडो बोकेर बाहिर निस्के धामी । आसिकदलले एक ल्होटा पानी बोकेर उनलाई पछ्याउदै निस्क्यो । धामीले उसको हातका चिजहरू पूmलबारीमा राखी दिएर हातबाट निकालेको चोखो भात अनि पोलुवा मासुहरू आगनमा छर्दै फलाके— ‘लहै, चोर्दा मर्ने, लडी मर्ने, चाली गर्ने सबैले मनचित्त बुझाएर जाऊ है ।’ त्यसपाछि उनले लापलावा पूmलबारी तिर फ्याकी पठाए ।

अनि हात धोएर घरभित्र पसे रितुहाङ । साम्खा साह्रै राम्रो भएकोले सबै जना खुसी भए । सबैजना चुलोको छेउमा वरिपरि बसेका थिए । पन्थुरी जाड छानिन् । चोखो भात र पोलुवा मासु खादै जाड पिउदै केहीबेर उनीहरू गफसफ गरी बसे । रात बितिरहेको थियो ।

साम्खाको पोलुवामासु सबैले खाइसके । खाइसके चोखो भात पनि । साम्खा केही पनि नखाई धेरै चोखो नितो गरेर गर्छन् । मङेन भने मोङछामाको शिर उभ्याउनी हो । त्यसैले खादै पिउदै गर्छन् । उनीहरूले जाड खादै खादै मङेन थाल्न लागे । आसिकदलले बल्दै गरेको बत्तीको सलेतो माथि तानेर ठूलो बल्ने बनायो ।

पन्थुरीले एउटा चिण्डोमा चोखो जाडपानी भरेर ङापोङलाई दिइन् । दुई पत्ता भोर्लाको पात, कचुर काट्ने अदुवा र एउटा सानो मोङ्छामा खुर्पी पन्थुरीले रितुहाङलाई ल्यादिइन् । रितुहाङले ढिडो मस्काउने दाबिलो मागे । आसिकदलको बाबुलाई मङेन पोथी समाउन भने । उनीहरू चुलोको नजीकै तयार भए । पन्थुरीले चुलोका दाउराहरू घचेटिन् । आसिकदलले बल्दै गरेको बत्ती सोझ्यायो ।

मङेन गर्दाखेरी ङापोङको स्वरमा स्वर खाप्ने साथी एकदुई जना भए झन राम्रो हुने हुँदा रङाहाङलाई रितुहाङले आफ्नो छेउमा बस्न लगाएर सघाउन भने । रङाहाङले पोथी समेत समाते । रितुहाङले भने दाबिलो टेके । अगाडि पट्टि भोर्लाको दुईवटा पात उल्टो सुल्टो राखी त्यसमाथि एउटा सोलोनवा, अदुवा र सानो खुर्पी राखेका छन् । रितुहाङले फलाक्न थाले । साथमा रङाहाङले माङ्छो युकुप्मो भनेर स्वर खापे ।

मङेन गर्नेहरू अन्नको बिऊ छर्ने याममा ‘सोनेउ रिमोरिम्दोङबियो’ र अन्न उठाउने याममा ‘माङ्छो युकुप्मो’ भन्ने गर्छन् ।

रितुहाङले फलाक्ने काम अगाडि बढाए— ‘सोइ ऽऽ मोङ्छाबुङ्मो युयुकुम्मो, अन्नको भण्डारमा बस्ने देबी ……………..’ भनेर शुरुमा फलाके । अनि लामो लेघ्रो तानेर भने— ‘आई ऽऽ टारको बुनेकोमा ….’ अनि ‘माङ्छो युकु्प्मो’ भन्न रङाहाङले स्वर खापे । फेरि, ‘बस्ने तिमी मामा माङ्छोइ–माङ्छो युकुप्मो, खेतबारी पाखाबारीको बाटो–माङ्छो युकुप्मो, बाटो लागौ मामा माङ्छोइ–माङ्छो युकुप्मो ……………….. ।’

यसैगरि रितुहाङले धन तथा अन्नकी देबी मोङ्छामाको नाममा फलाकी रहे । रङाहाङले साथमा ‘माङ्छो युकुप्मो’ स्वर थपीइरहे ।

मङेन पुज्ने क्रममा मोङ्छामालाई ङापोङले फलाक्दै फलाक्दै अन्नको भकारीबाट  बाहिर निकाल्छन् । अलि अलि गर्दै फलाक्दै बिस्तारै बिस्तारै घरबाट बारी अनि खेत तिर लान्छन् । त्यसलाई अन्नको सह बटुलेको भन्ने गर्छन् उनीहरू । यसरी बारी अनि खेतभरि अन्नधन्नको सह बटुल्दै उनलाई पहिले उधो घुमाउन लान्छन् मङेन गर्ने ङापोङहरूले । उदाहरणको लागि— निगालबासको एउटा घरमा मङेन गर्दै गरेको हो भने पहिले उनीहरूको खेत बारी खोरिया लाखापाखा सबतिर डुलाउछन् । अनि त्यहाँबाट मधेस झार्छन् अन्नको सह बटुल्न । घरबाट हिडे पछि राम्चे हुदै पौवा, फेदी हुदै बुवाखोलामा पु¥याउछन् । एकोहोरो हिडाइले थाकिने हुँदा ठाउँ ठाउँमा बिसाउदै बिसाउदै जान्छन् उनीहरू । यसो गर्दै कोशीमा पुगेर यो पनि तर्छन् ।

कोशी तर्नेक्रममा यसरी फलाक्छन्— ‘नदी सागरको बाटो–माङ्छो युकुप्मो, बाटो काटौं मामा माङ्छोइ–माङ्छो युकुप्मो, छोडी जान हुदैन है–माङ्छो युकुप्मो, बिर्सीजान हुदैन है–माङ्छो युकुप्मो, …………………………. ।’ त्यस पछि उकालो लाग्छन् । ‘छुइलाको उकालो बाटो–माङ्छो युकुप्मो, …………………….., ए सुघाचरीको तेर्सोबाटो–माङ्छो युकुप्मो, ……………………’ भन्दै फेरि फेरि बिसाउदै जान्छन् । ‘………………………., बाबा बोक्ने खोरोङ तोङ्वात–माङ्छो युकुप्मो, आमा बोक्ने लाही तोङवात–माङ्छो युकुप्मो ।’ यसैगरि फलाक्दै अन्नधन्नको सह बटुल्न अन्नधन्नकी देबी मोङ्छामालाई लिएर ङापोङ जान्छन्, साथमा रङाहाङ पनि छन् ।

‘बाबा बुन्ने खोरोङ् तोङ्वात–माङ्छो युकुप्मो । आमाले बोक्ने लाहि तोङ्वात–माङ्छो युकुप्मो ।’

यसरी फलाकदै नाँच्दै रमाइलो गर्दै जान्छन् उनीहरू । जाँदा धामीले फलाक्दै लान्छन् । फलाक्दा त्यो काल्पनिक यात्रामा जो जो जान्छन्, उनीहरूलाई छोड्दैनन् । छोडीए भने सो छोडिने मान्छे बिरामी हुन्छ । बिरामीको औषधि उपचार, उकार पुगेन भने त्यस मानिसको मृत्यु पनि हुन सक्छ भन्ने मान्यता छ । त्यसैले रितुहाङले मोङ्छामा, रङाहाङ अनि ऊ तीन जनालाई बराबरी फलाक्दै जान्छन्, कसैलाई छोड्दैनन्, बिर्सदैनन् ।

रितुहाङले फलाकी नै रहेको छ— ‘लुङ्गीनटारको सम्म बाटो–माङ्छो युकुप्मो, बाटो लागौ मामा माङ्छोइ–माङ्छो युकुप्मो ………………… ।’

रितुहाङले फलाक्दै लगे मोङ्छामा । रङाहाङले उनको स्वरमा स्वर खाप्दै लगे । रितुहाङले ढिडो मस्काउने दाबिलो टेकेका छन् भने रङाहाङले मङेन पुज्ने पोथी समातेका छन् । उनीहरूको नजिकै आसिकदल बसेको छ । उसको आमा खाना बनाउदैछिन् ।

रितुहाङले मोङछामा फलाक्दै फलाक्दै वीरेन्द्र बजारमा पु¥याए । त्यहाँबाट दुवार खोला हुदै बेल्टार पुगे । बेल्टारमा चारैतिर आँखा घुमाए पछि उनीहरू अझै उधो लागे । अलि अलि गर्दै उनीहरू त्रियुगामा पुगे । त्यस वखत रितुहाङले फलाक्दै थिए— ‘बिसाऔ है मामा माङछोइ–माङ्छो युकुप्मो ।’

उनीहरू तीनै जना बिसाए । ‘त्रियुगाको दोभानैमा–माङ्छो युकुप्मो ।’ यसरी फलाक्दै फलाक्दै त्यहाँ बसे उनीहरू । अनि फेरि केहीबेर पछि— ‘फर्कौ अब मामा माङछोइ–माङ्छो युकुप्मो’ भनी फलाके पछि उनीहरू आफ्नो बोबीतिर फर्के ।

धेरै तल सम्म घुमेर आउँदा पनि हुने भए पनि समय कम भएकोले उनीहरू त्यही देखि फर्के । कोही कोही ङापोङहरूले चाँहि घरमूलीहरूको खेतबारी तिर डुलाए पछि त्यत्तिमै मङेन पुजा सक्छन् । वाबुमा वालेमा कतै पनि लादैनन् ।

अघि गएको बाटो मै फेरि फर्के ङापोङ, रङाहाङ अनि मोङ्छामा । मोङछामा, किरातीहरूको अन्न र धनकी देबी सँगको यात्रा फर्कियो । त्रियुगाबाट फर्के पछि सिरुवानी, बेल्टार, दुवारखोला, वीरेन्द्रबजार ,लुङ्गीनटार हुँदै आएर सुघाचरीमा एकछिन बिसाए । त्यहाँ तीनै जना बसे एकैछिन् ।

‘……………….माङ्छो युकुप्मो, सुघाचरी शिखरैमा–माङ्छो युकुप्मो, बिसाऔं है मामा माङछोइ–माङ्छो युकुप्मो’ भनी फलाके रितुहाङले । उनीहरू कल्पना कल्पनामै बिसाइराखेका थिए । एकैछिन बिसाए पछि उनीहरूको थकाइ म¥यो । उनीहरू फेरि अगाडि बढे रितुहाङ, रङाहाङ र मोङछामा तीनैजना । सुघाचरीबाट तेर्सै तेर्सो आएर छुइलामा पुगे । त्यहाँबाट ओरालै ओरालो लागे उनीहरू ।

आसिकदल चुलोको छेउमा बसेर उनीहरूलाई रमाइलो मानेर ध्यान पूर्वक सुनीरहेको छ । घरि न घरि अगेनाको दाउरा झोस्छ । सोंच्छ— ‘उनीहरू बोब्बी डुल्दै डुल्दै आइरहेका छन् । उनीहरूको शरिर मात्रै यता छ, तर मनआत्मा चाँहि पर परडुलिरहेकोछ ।’ ऊ सोंच मग्न नै छ— ‘मान्छे भनेको मन अनि आत्मा मात्रै त रहेछ । मन अनि आत्मा नहुँदो हो त मान्छे त काठको मुढो मात्रै रहेछ । मन, आत्मा अनि माया हुने हुँदा हामी एक आपसमा चिनजान हुन्छौं अनि हामीलाई मान्छे भन्दा सुहाउँछ । त्यसैले नै हामी एकआपसमा जान पहिचान हुन्छौं र आपसमा सम्झना राख्छौं ।’

उसले यस्तै यस्तै कुराहरू सोंचीरहेको थियो । खोइ कसो गर्दा झल्यास्स उसको झझल्कोमा खाबालाई देख्यो । खाबा र ऊ दुवैजना सँगसँगै विद्यालय जान्छन् । मनका सबै बहहरू साटासाट गर्छन् । त्यसैले त उनीहरू एक आपसमा सम्झना राख्छन् र माया गर्छन् । आसिकदल मनमनमा कुरा खेलाउदै गर्दा केहि पनि थाहा पाएन । उसको आमाले पर खोन्द्रयाङगै थाल झारी पठाउदा पो ऊ तर्सियो । मनको तन्द्रा भत्कियो ।

रितुहाङले मोङछामा फलाक्दै फलाक्दै घर भन्दा अलिक माथि डाँडामा पु¥याए । भञ्ज्याङ्ग भन्ने ठाउँमा बिसाएर मङेन पोथीलाई सोलोनवाले छर्किन थाले । सोलोनवाले छर्किदै फलाक्दै गरे । पोथीले शिर झट्कारे पछि रितुहाङले अदुवा र सानो खुर्पी समाते । अनि कचुर काट्न तम्तयार भए । कचुर काट्नु भन्दा अगाडि पितृमातृहरू, खलीमलीमूलीहरूको नाम पुकारे । अनि क्रियाकष्ट, मुखदोष, वचनदोष सबैलाई सम्झाए ।

त्यस पछि कचुर काटे । कचुर काट्दै गर्दा अदुवाको दुवै टुप्पो काटिने गरि काटेका रहेछन् । एकैचोटी दुइ फक्लेटा झरेर दुई तरहमा पल्टीए । एउटा सप्लेटो अर्को बिप्लेटो भए । त्यसले गर्दा सबैले भने, यो पालीको मङेन साह्रै नै राम्रो भयो । सबैजना खुसी भए । त्यसरी कचुर काट्दा एकै कटाइमा एउटा सप्लेटो अर्को बिप्लेटो भयो भने त्यस घरको मान्छेमा दुखबिमार हुदैन, मरुमारु पर्दैन भन्ने मान्दछन् ।

कचुर काटी सके पछि रङाहाङले समातेको पोथी ङापोङले लिए । उनले खुट्टामा समात्दा पखेटाहरू समेत भेट्ते तरिकाले समाते । अनि सोलोनवाले छर्काए । पोथी झट्कारियो । अँ राम्ररी देबीले लिइन् भने । अनि ढिडो मस्काउने दाबिलोले पोथीको ढाडमा हिर्काए । त्यो पोथीको मुण्टो बटारियो । पोथी छट्पटिदै गर्दा समेलेर राखेको भोर्लाको पातमा त्यसको खुन थाप्दै थिए । एकैछिनमा पोथीको मुखबाट खुन छिटियो । त्यस पछि पोथीलाई भुइंमा राखेर दाबिलोले टाउकै टाउकामा दिए । पोथी म¥यो ।

‘ल नानी यो भुत्लाउ’ रितुहाङले भने पछि आसिकदलले त्यसै गर्न थाल्यो । अगेनाको आगोमा पोल्न थाल्यो । कुखुराको गन्ध आयो । चोखो गरि भुत्लायो र त्यसलाई फुटायो । फुटाए पछि सबैले अङ्ग संकेत हेरे । त्यसको अङ्ग संकेत राम्रा थिए । त्यसको मुटु छामे । कडा थियो त्यो । भने— ‘मुटु कडा भयो भने त्यसवर्ष त्यो घरमा अन्नधन्नले सम्पूर्ण हुन्छ । अन्नधन्नको सह रहन्छ ।’ अनि आसिकदलले पोथीको खुट्टापखेटाहरू पोलेर टुक्रा पा¥यो ।

त्यसपछि पोलुवा मासु बनाउन थाले । पोथीको अरु मासु पनि टुक्रा पा¥यो उसले । रितुहाङ, रङाहाङ अनि मोङछामा भञ्ज्याङ्गमा बिसाएर पोथी पुजा गरेका थिए । उनीहरू अब उकालो बाटो लागे । भञ्ज्याङ्गको डाँडाबाट उकालो लागेर खारीचोङपा, चिसापानी हुँदै गए । पोखरी हुँदै बेच्छुसम्म पुगे ।

‘फर्किऔं है मामा माङछोइ–माङछो युकुप्मो’ भनी रितुहाङले फेरि फलाके ।

त्यसपछि अघि गएकै बाटो फर्किए । आगनमा आइपुगे— हाम्रो आगन खुला आगन–माङछो युकुप्मो । त्यसपछि आसिकदल र पन्थुरीलाई आगनमा निस्केर नाँच्ने भने । उनीहरू उठीहाले तत्कालै । पन्थुरीलाई हातमा अदुवा र सानो खुर्पी पनि दिए । त्यो मोङ्छामा खुर्पी समाएर अदुवा चिमोट्दै छर्दै नाँचे उनीहरू ।  सिली मिलाउदै मिलाउदै नाँचे । उनीहरूको हात र खुट्टाहरूको इशारामा टाङटुप्मी, तित्रा, मुप्मा आदिको नक्कलमा सिली टिप्दै आगनमा एकदुई फन्को घुमे । अनि भित्र पसे । भित्र पनि मूल खम्बामा उल्टो सुल्टो दुई फन्का घुमे ।

अनि पन्थुरीले घडामा जाड, त्यसको माथिबाट ढकनीमा पोलुुवा मासुको छोम्पोरी राखेर ङापोङलाई ढोग गर्दै दिइन् । ङापोङले उनलाई त्यहाँ प्रयोग गरिएको पोथीको ढाड र मुटु दिए ।

त्यो लिएर पन्थुरीले टारमाथि तिर लागिन् ।

पन्थुरी टारमाथि चढ्दा चढ्दै ङापोङले मोङ्छामालाई फलाक्दै फलाक्दै टारमाथि नै लगे । ती चिजहरू भकारीका राखेर तल ओर्लीइन् पन्थुरी । ङापोङले मोङ्छामालाई त्यही भकारी भित्र बस्न लगाए— ‘तिम्रो बस्ने आमा बस्ने–माङछो युकुप्मो, भकारीको भित्र भित्रै–माङछो युकुप्मो, बसीराख मामा माङछोए–माङछो युकुप्मो, अन्नधन्न बटुल्नेकाम–माङछो युकुप्मो, गर्नु है मामा माङछोइ–माङछो युकुप्मो, सुख ल्याउने समृद्धि ल्याउने–माङछो युकुप्मो, तिमी गर मामा माङछो–माङछो युकुप्मो ।’

यसरी नै ङापोङले टारमाथि भकारीको वरिपरि मोङछामा फलाके । अन्नधन्नकी देबीलाई भकारीमा बसाउने काम गरे । यत्ति गरे पछि त्यसपालीको  मङेन सकियो ।

एकछिन पछि अघि भकारीमा पु¥याई आएको पोथीको कलेजो र ढाड रितुहाङले पन्थुरीलाई ल्याउन भने ।

भकारीमा मोङ्छामाको नाममा चढाइएका चिजहरू घरका बुढाबुढीले मात्र खान्छन् । अरु बालबच्चाले खादैनन् । कान बन्द हुने र रिङ्गटा चल्ने रोग लाग्छ ।

किरातीहरूको मोङछामा बित्तल प¥यो भने कान नसुन्ने, रिङ्गटा चल्ने रोगले सताउछ भन्ने मान्दछन् ।

मङेन सकिएपछि सबैजना खाना खाए । ङापोङ पनि आज यसै घरमा बास बसे । राती रङाहाङ सँग बात मार्दा मार्दै उनीहरू निदाइ गए ।

मोङ्छामा पुजेको तीन दिन सम्म किरातीहरू अन्नधन्न घरबाट बाहिर लान कसैलाई दिदैनन् ।

*  *  *

अलि अलि गर्दै घाम अस्तायो । दिन र रात एक आपसमा लड्दा लड्दै दिन हारेर भागेको जस्तै भाग्दै थियो दिन । चराहरू उनीहरूको आ–आफ्नै गुड तथा बासस्थान तिर हुइकिदै थिए । माथि आकाशको एक कुनामा अलिकति बादलले निन्याउरो मुख लगाएर बसेको थियो । सायद दिनसँगको बिछोडले गर्दा रोइरहेको थियो होला त्यो । वास्तवमै त्यो रोइरहेको थियो । तर उसले आसु झारेको कसले देख्ने र । आसु झरेकै भएपनि कसले पो पुछीदिन्थ्यो र ।

तल माथि, वारिपारि मानिसहरू पनि उनीहरूको गाईवस्तुलाई घास लगाएर आइरहेका थिए । कोही कोही भने उनीहरूको गाई भैसीहरूको दुध दुहुएर ल्याउदै गरेका देखिन्थे । कोही पनि चुपचाप बसेका त थिएनन् ।

त्यसैबेला आसिकदल पनि रितुहाङको घरमा धुनीफुनी काममा व्यस्त  थियो । रितुहाङ सुप्सङ्मी राहाङ्मी पनि भएको हुँदा उनका दुईजना सधैका केन्छारिवाहरू पनि आएका छन् । उनीहरूलाई आसिकदलले पनि सघाउँछ । बिहान रितुहाङले उसको गुरुपूजा गरेका थिए । बिहान भरि गाउँलेहरू रक्सी बोकेर आए र उनको मान सम्मान राख्दै शिर उभ्याए । रक्सी राखीदिंदै ढोग भेट गरे ।

‘साल भरि तपाईलाई दुःख दिन्छौं । अलिकति बिरामी हुने बित्तिकै तपाईलाई खोज्छौं । तपाईको शिर नढलोस् । हामीलाई छेदबेद, बोक्सीदाइनी, भूतप्रेतबाट जोगाउनु हुन्छ । ल यसैले तपाईको शिर उभ्याउनु है’ भन्दै ढोगभेट गरे । यसरी सुप्सङ्मी राहाङ्मीले आफ्नो गुरुपूजा गर्दै गर्दा रक्सी राखीदिएर शिर उभ्याउनी गर्नुलाई नै सुप्सङ्मी राहाङ्मी भेट भन्छन् ।

अब त झमक्कै साँझ परिसकेको थियो । केन्छारिवाहरूले धामी बस्ने थान बनाउन थाले । सकयक्वा खुर्केका थिए । तिनीहरू मध्ये तीनवटा चाँहि ठड्याएर गाडे । बीचमा अग्लो अनि छेउ छेउमा होंचो होचो । एउटा दुई पट्टि खुर्काएकोलाई तेर्सो हाले । अनि सबै सकयक्वाहरूलाई धागोले एक आपसमा बाँधे । सुप्सङमीले हातमा लिएर नाँच्ने सानासाना सेउलाका मुठाहरू बनाए । सेउलाहरूमा सुप्सङ, राहाङ, जाखी, सकयक्वा, तुम्पली मिसाइएका थिए् । थानको पछाडि खुनथुन्से, फेदमा दाहिने बाँया दुईवटा टपरीहरू । दुइवटै टपरीहरूमा एउटा एउटा बत्तीहरू सल्काए । धुपौरोमा आगो राखे । दुनामा सालको धुप पनि तयार पारे । बाराङसङ, ग¥वाल्होटा, मकलिवा समेत राखे त्यही । बल्दै गरेका बत्तीहरूको मूनि चामलमा अलि अलि देखिने गरि गरुभेटी  पैसा पनि राखे । गुरुभेटी दाहिने पट्टिको धामीको र देब्रे पट्टिको केन्छारिवाहरूको हुन्छ । धामी बस्नेकाम सकिए पछि त्यो उनीहरूले लान्छन् ।

यस्तै यस्तै अरु सब चिजहरू उनीहरूले तयार पारे । सबै सामान तयार भइसके पछि रितुहाङ पगरी सेतै गुथेर  थानको अगाडि बसे । उसले धुप ज्वलनको सँगसँगै आफ्नो वालेमा सोहोनको गुरुपूजा शुरु गरे ।

दाहिने र बाँया पट्टि बसेर केन्छारिवाहरूले ढोल बजाउन शुरु गरे । दुइटा कासका थालहरू अर्कौ दुइजना केटाहरूले बजाउन थाले । रितुहाङले ‘सोइ ऽ’ भनी शुरु गरे । अब देबीदेउताहरूको नाम फलाक्न थाले । उसका लामाहरू पुकार्ने बित्तिकै ऊ थरथरी काँप्न लागे । तैपनि अहिले सम्म उनी बसी राखेकै छन् । उसको हातको स्याउला पनि लगलगी काँपीरहेको छ । झन उसले देबी देउता अनि लामाहरूको नाम पुकार्छ, झन उसको कम्पन बढ्छ । एकछिनमा उभिएर नाँच्न थाले । उभिएर सिली टिपी टिपी धामी नाँच्दा जत्ति जत्ति सिली टिप्छन् । उत्ती उत्ति नै ढोल र थाल जोसका साथ बजाउछन् केन्छारिवाहरूले । गाउँका सबै बुढापाका, युवायुवती, केटाकेटी सबैजना धामी नाँचेको हेर्न आएका छन् ।

खाबालाई आज जाँड बनाउने बाँड्ने खेतालो बोलाएका रहेछन् । उनीहरू घरभित्रै धुनीफुनी धन्दा गरिरहेका छन् । घरिघरि बाहिर निस्केर धामी नाँचेको हेर्छन् । आउनेजानेहरू रक्सी खानेलाई रक्सी र जाँड खानेलाई जाँड दिन्छन् उनीहरूले । आगनमा बेच्छुतिर फर्काएर बनाइएको पारुको वरिपरि दर्शकहरूको ठूलो भिड छ । टेक्ने ठाउँ समेत छैन वरिपरि । घरभित्र, सिकुवा, आगन सबैतिर भरिएका छन् धामी हेर्ने दर्शकहरूले ।

धेरै धेरै मन्त्र फलाके, नाँचे, सिली टिपे अनि पारुमा पनि चढे सुप्सङमी राहाङमीले । उनीहरू भन्छन्— पारुमा पस्नु भनेको उनीहरूको देउताहरू सँग भेटघाट गर्नु हो । त्यसैले पारुमा पसेको बेला सबै गाउँबासी मानिसहरूको दुखबिमार र दशाग्रह देख्छन् । को बिरामी छ ?, को बिरामी हुन आट्यो ?, को मर्नेवाला छ सबै देख्छन् । पारुबाट झरे पछि उनी बक्छन् । पारुमा पसेको बेला  देखेको सबैकुराहरू बक्नेक्रममा भन्छन् ।

शिर उभ्याउनी रक्सी पिए पछि उसको बक्ने लामा गयो । उसको कम्पनमा आएको ह्रास सँगै ढोल अनि थालहरूको आवाज पनि क्रमैसँग ह्रास भयो । ढोल, थाल बजाउनेहरूलाई रोकिने संकेत दिए पछि उनीहरूले बजाउन बन्द गरे । एकछिन सबै जना बिसाए ।

केहीछिन मै फेरि निरन्तरता दिए उनीहरूको धामी बसाई । सुप्सङमी राहाङमीले पारुमा पसेको बेला देखेको मान्छेहरूको दुखबिमार र दशाग्रह अनुसार उकार गर्दै लगे । ज–जसको सातो थिएन, उनीहरूको सातो समाती दिए उनले । कसैको खड्गो काटे भने कसैको दशाग्रह पन्छाइदिए । खुनदोष, वचनदोष लगायतका दोषहरू नदी सागरमा बगाई दिए ।

बिहानी हुने समयमा उनको वालेमा सोहोन गुरुपूजा सिद्ध गरे । नावाङ्गी सोहोन यसरी नै सकियो । अब फागु सोहोन पछि फागुनतिर गर्छन् । सुप्सङमी राहाङमीहरू एकवर्षमा दुई पटक उनीहरूको गुरुपूजा गर्छन् ।

बिहानीले धर्तीमा पाऊ राख्न लागेको थियो । आकाशका ताराहरू विलिन हुने क्रम जारी थियो । सानासाना देखिने ताराहरू हराइसकेका थिए । अलिक ठूला आकारका देखिने ताराहरू भने अझै सम्म देखिइनै रहेका थिए । निंद्राले केन्छारिवाहरूको आँखा पोलीरहेको थियो । सुप्सङमी राहाङमी नाचेको हेर्न आएकाहरू अघि देखि नै एकजना एकजना गर्दै गइरहेका थिए । अहिले सम्ममा प्रायः सबै गइसकेका थिए । कोही कोही चाँहि माचमा राखेको नलपरालमा निदाएका रहेछन् । उनीहरूले चाँहि त्यसमै रात बिताए । थालढोल बजाउने केन्छारिवाहरू पारुको नजिकमा सामानहरू उठाएर त्यो पारु भत्काइदिए । अनि त्यहाँ ओछ्याइएको गुन्द्रीमै उनीहरू पनि ढल्किए ।

बिहान घाम उदाएर माथि पुगेको वेला उनीहरू व्युझिए र आ–आफ्नो घरतिर लागे ।

*  *  *

बारीको डिल डिलमा सयपत्री ढकमक फुलेको थियो । कार्तिकको महिना, सबैजना रमाइरहेका थिए । सबैको मनमनमा खुसी र उमंग छाएको थियो । यस रमाइलो घडीमा खुसी मनाउदै मानिसहरू छरछिमेकमा वल्लो घर पल्लो घर डुलीरहेका थिए । भैलो देउसी खेल्दैमा केटाकेटी, बुढाबुढी, युवायुवती सबैको मनमा खुसी छाएको थियो ।

आसिकदल पनि उसका साथीहरूसँग देउसी भैलो खेलीरहेका थिए । वल्लोघर, पल्लोघर, तल्लोघर अनि माथिल्लोघर उफ्री हिड्दे थिए । यता खाबा पनि उनका साथीहरूसँग भैलो खेलीरहेकी थिई । भाइटीकाको एक दिन अगाडि देखि नै खाबाको टीमले चाँहि भैलोदेउसीमा हिड्न छोडे ।

उनीहरू पूmलमाला उन्नतिर लागे । आगनको डिल डिल कति राम्रो ढकमक फुलेको पूmल उनीहरूले टिपे । खाबा अनि उनका साथीहरू आ–आफ्नै घरमा फूलको माला उन्न थाले । सबैका चेलीहरू कति मन पगाल्ने गरि राम्रो धागोमा सायपात्री पूmलको माला उने ।

भाइटिकाको दिन बिहान उठे पछि पधेरो तिर नुहाउन गइ खाबा । नुहाएर आइ उनी । त्यसपछि भाइटिकामा चाहिने सम्पूर्ण सामग्रीहरू बटुल्न तिर लागी ।

एक वर्षमा आउने चाड तिहारमा सके सम्म विदेश गएका आफन्तहरू पनि घर आउने गर्छन् । किरातहरूको लागि यो भाइटिका नै सबभन्दा ठूलो चाड हो । यस पटक देशको अस्तव्यस्तताले धेरै जसो विदेशीएका आफन्तहरू स्वदेश आउन सकेका थिएनन् । बाँकी गाउँघरमा बसेका सबैजनालाई खाबाले पनि भाइटिकाको दिन पूmलटिका लगाउनको निम्तो बाडेकी थिई ।

घाम अलिक माथि पुगेपछि उसका निम्तालु माइतीहरू एकदुई गर्दै आउन थाले । उनले टीका अनि सायपत्रीको पूmल लगाइदिई सबलाई । यस्तै यस्तै रमाइलोका साथ त्यो दिन पनि बित्यो ।

तल्लो टोलको एउटा घरमा आज एकजनाको पास्नी छ । टोलछिमेकका धेरै जस्तो आफन्तहरू त्यही पास्नी खान भेला भएका छन् । छोरामान्छेको पास्नी छ महिनामा र छोरीमान्छेको पास्नी पाँच महिनामा गरिदिन्छन् ।

त्यो बच्चा पनि आजभन्दा छ महिना अगाडि जन्मेको थियो ।

बच्चा जन्मेको दिन उसलाई मनतातो पानीले नुहाइदिन्छन् । त्यसपछि उनीहरू दुवै आमाबच्चालाई घरको कुनामा सुरक्षित साथ राख्छन् । त्यसरी कुनामा राखे पछि छोरा हो भने भालेले र छोरी हो भने पोथीले पुज्छन् । त्यो भाले या पोथीको मासु सुत्केरी, सुडेनी र छोरी मान्छेले मात्रै खान्छन् । त्यसको पाँच दिनमा आमाछोरीलाई कुनाबाट निकाल्छन् । त्यसलाई कुमबाट निकाल्नु भनिन्छ ।

कुमबाट आमाबच्चालाई निकाल्ने क्रममा छोरा हो भने हलो, जुवा अनि कापीमा लेखेको कखले पुज्छन् र छोरी हो भने तान, त्यसका रसीहरू अनि कापीमा लेखेको कखले पुज्छन् । त्यस दिन देखि सुत्केरीले घरभित्र बाहिर गर्न थाल्छ । तर सुत्केरी भएको बाइस दिन सम्म उसले आगो र पानी छुनु हुन्न भन्ने मान्यता राख्दछन् । त्यसरी बाइस दिन काटे पछि मात्रै सुत्केरीले पहिले जस्तो सब काम गर्न मिल्छ ।

त्यो बच्चा छोरो हो भने छ महिना र छोरी हो भने पाँच महिनामा पास्नी गरिदिन्छन् ।

त्यस दिन बच्चाको पास्नी थियो । उसलाई दौरा पहि¥याए । खाना पनि ख्वाए । कुममा बसेको बेला उसको आमाले बच्चालाई खाना खुवाएको हो भने पास्नीको दिन जसले पनि खुवाउन सक्छन् । होइन भने दौरा पहिराईदिने साइत जसको नाउँमा जुरेको हुन्छ, उसैले खानाको पहिलो गाँस पनि ख्वाइदिन्छ । उसैगरि पहिलो कोक्रो बुन्ने बेलामा पनि साइत जुराएर शुभ दिनमा बुनीदिने गर्छन् ।

त्यो बच्चा छ वर्ष पुगे पछि उसको छेवर गरिदिन्छन् । छोरा हो भने दौरा सुरुवाल र छोरी हो भने गुन्युचोलो दिन्छन् त्यो दिन ।

पास्नी खाइ सके पछि त्यहाँ जम्मा भएका सबैजनाले गाउँ चाहार्न थाले । वल्लोघर पल्लोघर सायपात्रीको माला लगाउदै लगाउदै । यसरी माला लगाउदै लगाउदै डुल्ने क्रममा उनीहरू खाबाकहा पनि पुगे । पल्लो टोलका केटाकेटीहरूलाई माला लगाइदिएर सेलरोटी अनि रक्सी दिई राखेकी थिई । उनीहरू खाइरहेका थिए, मल्खे चाँहि आगनबाटै कराउदै आउदै थिए— ‘लहै खाबा, हामी त आइपुग्यौं नि । तिमीसँग माला छ कि छैन कुन्नी ?’

‘माला त धेरै धेरै नै छ नि दाजु । दाजुहरूको लागि भनेर राम्रो राम्रो पूmलको माला उनेको छु त ’ खाबाले भनी ।

एकैछिनमा केटाकेटी खाइसकेर बाहिर निस्के । ढोकानेर पुगेको वेला नै भन्दै थिए— ‘दिदी, पूmलको माला पनि कति राम्रो राम्रो लगाइदिनुभयो । हामी त गयौं है ।’

घरभित्र बाटै खाबा बोली— ‘ल ल भाइहरू जाउ । अन्त पनि त पूmलमाला लाउन बाँकी नै छ होला ।’

‘हो नि दिदी’ भन्दा उनीहरू पर पुगीसकेका थिए ।

मल्खे र उसका काकाबडाहरूलाई भित्र बोलाइ खाबाले । उनीहरू पूmलमाला लाउन ओछ्याइएको गुन्द्रीमा बसे । खाबा, पूmलले उनीहरूलाई पर्छाएर ल्होटामा सजाएर राखेको डाठ सहितको पूmलको थुङ्गाले पानी छर्किदै छर्किदै घुमी । उनीहरूको वरिपरि । त्यसपछि उनीहरूको निधारमा टिका र गलामा माला पहिराइदिई । ढोगभेट पनि चल्यो । ढोगभेट पछि सेलरोटी, रक्सी, भुटेको मासु इत्यादि सबैलाई खान दिई ।

उनीहरूले पनि गफ गर्दै गर्दै खान थाले ।

*  *  *

बिहानको घाम उदाउनु भन्दा पहिले नै असरथेको आमा व्युझेर घर लिपिन् । यताउता सबै चिजहरू सफा गरिन् । असरथे पनि खुसीले यता र उता उफ्री हिड्छ । उसकै छेवर गर्ने दिन भएकोले ऊ खुसी भएको रहेछ ।

शनिवार थियो । असरथेको बाबु शनिवारे बजार गएर सुँगुरको मासु ल्याए । घरको ठूलो भाले पनि काटे । त्यतिखेर सम्ममा घरमा तल्लोघर माथिल्लो घर, वल्लोघर पल्लोघर सबैतिरबाट दरदाजुभाइ, नरनाताहरू आइसकेका थिए । असरथेको मावलीका बाजेबज्यु समेत आइपुगे । सम्धी सम्धीनीहरू एकआपसमा ढोगभेट गरे । असरथेले पनि आफ्ना मावली बाजेबजुहरूलाई ढोग्यो ।

घाम छिपीइरहेको थियो ।

भात तरकारी पाक्यो । तरकारी परिकार परिकारको मीठो मीठो बनाइएको थियो । ङापोङ रितुहाङलाई बोलाएका थिए ।  ऊ पनि आइपुगे । उनले कन्य औतारीको चित्त दुख्नु होइन भनी एउटा चल्ला लाई पानी पार्दै फलाके— ‘यहाँ हामी सबै तिमै्र छोरा नाति हौं, शान्ति सुरक्षा दिन्छौं है । तिम्रो चित्त दुख्नु होइन है बजु । यो तिम्रो छेउर भाग हो है बजु’ भनी फलाकी सकेपछि त्यो चल्लालाई छोडीदिए ।

त्यसपछि असरथेको कपाल काट्न बेला भयो ।

मल्खेको नाउँमा कपाल काट्ने साइत जुरेकोछ । उसले असरथेको कपाल काट्न थाल्यो ।

जसको नाममा कपाल काट्ने साइत जुर्छ उसैले छेवरको कपाल काटुनुपर्छ भन्ने भनाई र रीति छ । कपाल काट्न नजान्ने मान्छेको नाममा सो साइत जु¥यो भने उसले हात लाए पछि अरु कपाल खौरन जान्नेले खौरि दिने गरेका छन् ।

आसिकदल पनि त्यही नजीकै बसेको थियो । मल्खेले असरथेको कपाल खौरीदिदै गरेको उत्सुक्ताका साथ हेरिरहेको थियो । कसरी कपाल खौरिनु पर्ने भन्ने हेरेर सिक्दै गरेको थियो उसले । त्यहाँ उपस्थित भएका सबै पाहुना पाछाहरू खाट सिकुवा सबै तिर बसेर गफ गरिरहेका थिए ।

बुढापाकाहरूको एकथुप्रो, बुढीपाकीहरूको अर्को थुप्रो, अनि युवायुवतीहरू एक एक थुप्रो भएर गफ छाटीरहेका थिए । केटाकेटीहरूको समूह फेरि बेग्लै थियो ।

त्यो बच्चाको कपाल काट्ने कार्य सकियो । नयाँ दौरा सुरुवाल पनि पहि¥याइदिए । बच्चा धेरै धेरै खुसी भयो । नयाँ कपडा पहि¥याइ दिए पछि गुन्द्रीमाथि बसाएर टीका पनि लगाइदिन शुरु गरे । सबभन्दा पहिला उसको बाबाआमाले टीका लगाइदिए, अनि उसको बाजेबजुले, मावली बाजेबजुले, दाजुभाइहरूले, नातानाला आनि सबै निम्तालुहरूले । यसरी छेउरको सबै रीत सकिए पछि निम्तालुहरू सबैलाई बसाएर खाना खुवाउने व्यवस्था मिलाए । घरभित्र, सिक्वा, आगन सब मान्छेले भरियो । खाबा उसका साथीहरूसँग भात बाड्न थाली ।

कोही तरकारी, कोही तरकारीको रस, कोही अचार, खाना बाड्ने सबै मिलेर सबैतिर सबचिज पु¥याए । सबैले खान शुरु गरे ।  त्यसरी खाना बाड्दा बेहेरी टुटाउन दिएका थिएनन् ।

सबैजना खानासाना खाईसके पछि खाना बाड्नेहरूले खान थाले । अघि खाएकाहरूले बाड्न थाले । घाम माथि डाडामा तेर्सिइसकेको थियो । सबै दरदाजुभाइ, नलनाता, गाउघरका छरछिमेकीहरू आ–आफ्नो घर जान थाले ।त्यसदिनको कार्य यसरी नै सिद्ध भयो । रमाइलो खुसीयालीका साथ नै त्यो बच्चाको मानव रीत पुरा गराए ।

*  *  *

मंसिर पूर्णिमाको आगमन भइसकेको थियो । अन्न बटुल्ने काम गाउँ गाउँमा चलीरहेको थियो । कोदो, धानहरू पाकेर धर्ती मगमगाउदै थियो । पृथ्वी यस वखत उज्यालो अनुहार देखाएर हाँसीरहेकी थिइन् । धानका बालाहरू आलीभरि लर्कीएका थिए । कोदाका कपनीहरू बारीका गह्रा गह्रा झुलीरहेका थिए । त्यसवखत छिन्वाहरू कोदोबारी र बोटबिरुवामा चरीरहेका थिए । जाडो महिनामा यी चराहरू पहाड झर्ने गर्छन् । गर्मीको बेला हिमालको छेउतिर जान्छन् । हलेसो, मुक्मा, तित्राहरू लगायतका धेरै धेरै खालका चराहरू वनमा मात्र होइन, घर छेउछाउ पनि गाइरहेका थिए ।

त्यसै अवसरमा पूर्णिमाको दिन बिहान आसिकदल एउटा पोथी र सानो चल्ला बोकेर घरबाट बाहिर निस्क्यो । जुन बेला राम्ररी उज्यालो पनि भएको थिएन । जाँदा जाँदै बाटोमा एउटा कुवा भेटायो उसले । त्यही मुख पनि धोयो । हातखुट्टा धोयो र फेरि अगाडि बढ्यो । एकैछिनमा ऊ होङमाथानमा पुग्यो । त्यहाँ पुग्दा रितुहाङले सबै सबैको कुखुराहरूले होङमाको पूजा गरिदिदै थिए ।

केहीक्षण पछि आसिकदलको पनि पालो आयो ।

उसले हातमा पोथी र चल्लालाई समात्यो । रितुहाङले तिनीहरूलाई देबीको नाममा फलाके र काटी मारेर रगत देबलिाई चढाए । कुखुराको टाउको पूजा गर्नैवालाको हुन्छ । विना टाउकाका पोथी र चल्लाहरू फेरि पेरोङ्गोमा हालेर घरतिर फक्र्यो आसिकदल ।

त्यहि दिन गोठमा पनि गोठ पूजा गर्छन् । गोठ पूजा वर्षमा दुई पटक गर्ने गर्छन् । फागुन र मंसिरको पूणिमामा यो पूजा गर्ने गर्छन् । गोठमा मंसिर पूर्णिमामा चल्ला पानी पारेर फागुनको पूर्णिमामा त्यही चल्लाहरू भाले पोथी भइसकेको वेला पूजा गर्छन् । मानिसहरूले गोठमा धेरै जसो महादोव, गैदु, गोसाइ र गैया भन्ने देवताहरूको पूजा गर्छन् । यसरी तिनीहरूको पूजा गर्दा अरु छेदबेद उनीहरूले नै टाढा टाढा हटाउने काम गर्छन् । पात्ला, खायामोङ जस्ता छेदबेदले गाईवस्तुलाई खादैनन्, भन्ने मान्यता राख्दछन्  ।

यस अवसरमा आसिकदल उसको बाउसँग गोठमा गयो । पेरोङगोेमा तीनवटा चल्लाहरू बोके उनीहरूले । गोठमा पुगे पछि गोठपूजाको लागि चाहिने आवश्यक चिजहरू तयार पारे । मही पारे । खीर समेत पकाए । चल्ला पानी पार्ने क्रममा गैदु, गोसाइ, र गैयाका बेग्ला बेग्लै चल्लालाई पहिचानको लागि अलग अलग तरिकाबाट धागोको कल्ली खुट्टामा लगाइदिए । महादेवलाई चाँहि चल्ला पानी पार्ने र पूजा गर्ने गर्दैनन् ।

गोठमा महादेवको पूजा गर्दै अन्य देवताहरू गैदु, गोसाइ, गैयालाई पनि पुकारे । पूजा गर्ने क्रममा गाईवस्तु स्वस्थ बनुन्, यिनीहरूको संख्या बढोस् बाघले नखाओस् भनी फलाक्छन् । गाईवस्तुहरू दुखबिमार नपरुन्, बढ्दै जाउन् भनेर यो पूजा वर्षमा दुई पटक वालेमा सोहोन र वाबुमा सोहोन, मंसिर पूर्णिमा र फागुन पूर्णिमाको दिन गर्ने गर्छन् ।

आसिकदल र उसका बाबुआमा सबै मिलेर उनीहरूको गोठको पूजा सके। गोठमा चलाइने धुनेरी, ठेको, डाडुु, मन्धने, कुडे यी सबको भाग खिर दिने गर्छन् । पातले खन्यु, राईखन्युको या खन्युको पातको दुनो गासेर एक एक दुना तिनीहरूलाई दिन्छन् । उनीहरूले उसैगरि गोठ पूजा सम्पन्न गरे ।

अनि फेरि सबजना चल्ला, ठेको, मन्धने, धुनेरो आदि बोकेर घरतिर फर्के । त्यसवर्षको मंसिर पूर्णिमाको गोठ पूजा यसरी नै सिद्ध समापन गरे ।

उनीहरू घरमा पुगे पछि गोठको प्रसाद, पूर्णिमाको पर्साद भनेर अलिअलि मही र खिर वल्लोघर पल्लोघर सबै तिर बाडे । छरछिमेकमा आसिकदलले मंसिर पूर्णिमाको प्रसाद लगिदियो, खिर, कुखुराको मासु अनि महि पनि ।

जसरी उनीहरूले प्रसाद बाड,े उसैगरि अरुहरूबाट पनि प्रसाद आउँने गर्छ । छरछिमेकका यो चलन चली आएको छ ।

एकछिन पछि खाबा पनि खिर, कुखुराको मासु र महीको प्रसाद बोकेर डुल्दै डुल्दै आइपुगी । उनी पनि त्यसरी नै घरघर बाड्दै आएकी थिई ।

यसलाई उनीहरू, खाएर पेट अघाउने नभइ गाउँ छरछिमेकमा बसे पछि सबैजना एकआपसमा मिलेर दुख सुख साटेर बस्नु पर्छ भन्ने एउटा अद्वितीय सन्देश बोकेको चलन मान्दछन् ।

*  *  *

मंसिरको महिना सबै मानिसहरूलाई मन पर्छ । सबै मानिसहरू यो महिनामा रमाइलो बाडेर बस्छन् । यो महिना पानी पर्न छाडेर घामको मधुर प्रकाश धर्तीमा छर्ने मास हो । कति मीठो हुन्छ घामको किरण पनि यस महिनामा ।

पारि पाखामा चराहरू वल्लो रुख पल्लो रुख गर्छन्, गीत गाउछन् । मानिसहरू पनि असार, साउन र भदौको कामले आएको थकान यसमासमा मेटाउछन् । दरदाजुभाइ र नलनाता भेट्घाट गर्ने वखत पनि यही नै हो । वल्लोगाउँ, पल्लोगाउँ, तल्लोगाउँ र माथिल्लोगाउँमा मानिसहरू आपसमा भेट्छन् यही महिनामा । त्यत्ति मात्र होइन, यस माहिनामा मानिसहरूले नयाँ नयाँ नाता पनि गाँस्ने गर्छन् । आफ्ना जवान भएका छोराहरूको लागि केटी हेर्छन् । अनि दुई पक्षको कुरा मिल्यो भने बिहे पनि गराइ दिन्छन् ।

यस गाउँमा बिहेहरू यसपाली थुप्रै थुप्रै छन् । त्यस मध्ये एउटा बिहे बलधोजेको पनि हो । उसको बिहे पल्लो गाउँको चामचुरीसँग हुने पक्का भएको छ ।

बिहेको तीन दिन अगाडि देखि नै बिहेको लागि धेरै धेरै मानिसहरू खट्न थाले । कोही के कोही के । सबैले आफ्नो–आफ्नो रुचीको काममा जिम्मेवारी लिएका थिए । पूजा पनि भुजा पनि हुने भने जस्तै बिहेको बेला होङमादेबीको पूजा गर्ने गर्छन् ।

त्यसै गरि उनीहरूले पनि बिहेको एक दिन पहिले रागाले होङ्मा देबीको पुजा गरे । त्यसको मासु काटकुट गरे । केहीबेर पछि बलधोजेलाई बेउलाको पहिरनमा पहि¥याए । आज जन्ती जाने दिन हो । बिहेले गर्दा सबैमा व्यस्तता पनि बढेको थियो ।

एकछिन पछि ढाङढाङ ढुङढुङ बजन थाले बाजागाजाहरूले । केटाकेटी, बुढाबुढी सबै सबै चौरङ्गे भेला भए । तर जन्ती जाने चाँहि कमै छन् ।

जन्ती अन्म्हीन लागे । सबभन्दा अगाडि कलियाहरू बाटो लागे । उनीहरूले शिरमा सेतो कपडाको पगरी गुथेका छन् । झोलामा बुलु बटुको र चिण्डोमा रक्सी बोकेर अघि लागे । उनीहरूको ठीक पछाडि बाजागाजा बजाउनेहरू लागे । त्यसको पछाडि बेउला अनि जन्तीहरू लहरै बाटो लागे । जन्तीको ताती रङ्गीबिरङ्गी भएर बाटो लाग्यो ।

आसिकदल अनि उसका साथीहरू चाँहि मासु छिले, काटे अनि अलिअलि भुटेर जाडसँग खाए पनि । भोली पकाउनको लागि केही मासु छुट्याए । आज बेलुकाको लागि भने टुक्रा पारेर पकाए । पाहुनाहरू आइसकेका थिए । उनीहरूलाई त्यै मासुसँग खाना खुवाए ।

बेलुका धेरै बेर सम्म आसिकदल उसका साथीहरूसँग खात्राकखुत्रुक काम गरिरह्यो ।

खाबा चाँहि उसका साथीहरूसँग रातभरि गफ गर्दै अचार कुटे । राती धेरै बेर सम्म मानिसहरू सुतेनन् । रमाइलो कुराकानी गरि बसे । रातभरि समुह समूहमा मानिसहरू गफ गरिरहे ।

उनीहरूको काम सकिए पछि खाबा र आसिकदल पनि एक कुनामा गफ गर्न बसे । उनीहरूको गफ साह्रै मिल्छ । आज उनीहरू चित्त बुझुञ्जेल गफ गर्ने भए । धेरै खुसी छन् आज । साँच्चीकै, उनीहरू एक–आपसमा माया गर्छन् । तर मुखले भन्न सक्दैनन् ‘म तिमीलाई माया गर्छु’ भनेर । उनीहरू अलग अलग पाछाका भएकाले बिहेवारी चल्छ उनीहरूमा ।

उनीहरू एकआपसको यादले तड्पिन्छन् । उनीहरू दुवैजना उसैगरि अव्यक्त मायामा फसेका छन् । अव्यक्त मायाको चोटले पिरोलिइ रहेका उनीहरूको घर पनि टाढा टाढा भने होइन ।

त्यसदिन त्यो वखतको गफ गर्ने क्रममा उनीहरू एकपटक एकटकले हेराहेर गरे । चुपचाप हेराहेर गर्दागर्दै खाबाको आँखाहरू आँसुले रसाए । उनी केही बोल्न सकिन । यो देखेर आसिकदल छक्क प¥यो ।

‘के भयो खाबा ?’ सोध्यो । नबोली एकैचोटी खाबा आसिकदलको छातीमा घोप्टीएर रुन लागी । आसिकदललाई लाज लागेर उसलाई उठायो । यताउता हे¥यो उसले । अलिक अध्याँरो थियो । लाजलाई पचाएर आसिकदलले उनको गालामा दुवैपट्टी म्वाई खायो । दुवैको मन बहकियोे ।

खाबाले उसलाई अँगालो मात्र हालेकी के थिई, उता भतेरको नजीकबाट उसका साथीहरूले बोलाए । उनी जुरुक्क उठी । आसिकदललाई फर्की हेर्दै हेर्दै गई । आसिकदलको मन कटक्क खाएर आयो । उसले सोच्यो— ‘किन उनलाई यति धेरै माया गर्छु कुन्नि ? उनी मेरो सामुन्ने नहुदो हो त म त सायद मर्छु नै क्यार । उनले मलाई पनि धेरै माया गर्दी रैछ । तर उनको मनको कुरा न उनीले भन्छे, न त मेरो मनको कुरा मै भन्न सक्छु । आपूm आपूm मनमनै माया साटेर राख्यो ………………….. बीचैमा ………………… छक्कै पर्नु ।’

जन्तीहरू बेउलीको घरमा पुगे । रीत संस्कृति अनुसारको कार्य अगाडि बढाए । बेहुलीको घरमा बेहुलाको घरबाट कलियाहरूले बोकेको बुलु बटुको र एक चिण्डो रक्सी बुझाए । बेहुली पट्टिको ङापोङले त्यो बटुकाको साथमा चुला पुजे । चुलामा पितृमातृहरूको नाममा फलाक्दै थिए— ‘लहै पितृमातृहरूहो, आज देखि तिमीहरूको छोरीनातिनी अर्कै पाछाको चुलोमा गई है । यसमा तिमीहरूले चित्त दुखाउनु, रिसाउनु होइन है ।’

त्यसपछि ‘ल के नै पो पाउछौ भनेर धाइरहनु भएको थियो । यी लहै बाक्चाक्वा पो पाउनु भएछ है ……………………….. ।’ भन्दै भन्दै बेहुली पट्टिको कलियाहरूले बेहुला पट्टिको कलियाहरूलाई बुलु पुजेको चल्ला दिए । त्यसलाई उनीहरूले केहि पर लगेर पोली खाए ।

त्यसरी नै सबै रीति संस्कृति पुरा भए पछि लगभग बिहानको नौ बजेतिर जन्तीहरू बेउली लिएर अन्म्हिए ।

बाटैभरि मीठो मीठो गीतहरूको आवाज गुञ्जीरहेको छ । बाजा बजाउनेहरू पनि कोही बाजा बजाउदैछन्, कोही गीत गाउदैछन् भने कोही नाँच्दैछन् । बेहुलीलाई बुहुलाले अगाडि लाएको छ । यसैगरि उनीहरूले बाटो काटीइरहेको थियो ।

जन्ती बेउलाको घरमा पुग्न धेरै बेर लागेन ।

जन्तहिरू बेहुलाको घर पुगेको केहीबेरमा बेहुला र बेहुलीलाई घरभित्र लगे । बेहुलाको घरमा बेहुली भित्राउने क्रममा बेहुलीको सासु भए सासु, होइन भने साइनोमा सासु पर्नेले ढोकामा भित्र पट्टि उभिएर बुहारीलाई तानेर भित्राउने गर्छन् । र भित्र पस्दै गरेको बेला बुहारीले ढोकालाई तल र माथि तीन तीन पटक खुर्पीले ठुंग्छन् ।

सासुले बुहारीलाई बेहुली भित्राउने बेलामा तानेर भित्राइ । ङापोङले सोलोनवाको चोखो जाड पानीले चुलो छर्काउदै फलाके । पितृमातृहरू सबैलाई सम्झाइ गरे उनले । चुलो छर्काइसके पछि उनीहरूलाई बाहिर निकाले ।

एकछिन पछि बुढापाकाहरू कराउदै भन्दै थिए— ‘खाना खाने बेला भयो, खाना खान सबै जना लहरै बसौं है दाजुभाइ, नरनाता, छरछिमेकी ………………………. ।’

बोलाइएका निम्तालुहरू सबैजना बारीको गह्रामै लहरै बसे । लहरको बीचमा गुन्द्रीमाथी बेहुलाबेहुलीहरूलाई राखे । बेहुलाबुहुली अनि उनीहरूका साथेहरूलाई चाँहि थालबाट अनि बाँकी सबैजनालाई टपरीमा भात र दुनामा तरकारी बाड्न थाले । कसैले मासुको चोक्टा, कसैले रस, कसैले तरकारी, र कसैले दाल बाडीरहेका छन् । खाबा चाँहि सबैको भातको माथि अचार लगाइदिदै गई । सोध्दै सोध्दै बाडी । खुर्सानी नखाने केटाकेटीलाई चाँहि अचार दिइनन् । एकसरो सबैतिर खाना, तरकारी, रस अनि दाल पुगे पछि ‘हात छोड्ने बेला भयो है साथीहरू हो, ल हात छोड्नुहोस्’ भनी त्यो खाना खान बसेको लहरको पल्लोछेउ वल्लोछेउ डुल्दै बुढापाका कराए ।

त्यसपछि सबभन्दा पहिला बेहुला बेहुलीले हात छोडे । शुरुमा  उनीहरूले मुखमा गाँस लगाए पछि सबैले खान थाले । खाना, मासु, तरकारी, दाल ओख्याइपोख्याइ गरुञ्जेल खाए ।

खाना खाइसके पछि सबैजना आ–आफ्ना घर तिर बाटो लागे । सम्पूर्ण गाउबासी, नरनाता र छरछिमेकीले रमाइलोका साथ बलधोजे र चामचुरीको बिहे खाए ।

त्यस गाउँमा एकजना कसैको चेली बुहारी बनेर आई । बाबुआमाले जन्माए, हुर्काए  र त्यति ठूलो बनाए र आज तिनै बाबाआमालाई छोडेर अरुको घरलाई आफ्नो बनाउन आउनु परेको छ । प्रकृतिको निष्ठूरी नियमलाई उनले पनि उल्लंघन गर्न सकिन ।

आज भोलि भन्दै विस्तारै विस्तारै त्यो घरलाई आफ्नो सम्झन थाली चामचुरीले । शुरु शुरुमा त अर्काको घरलाई आफ्नो सम्झी काम व्यवहार गर्न त साह्रै गाह्रो प¥यो उनलाई ।

पुमा राईहरूको संस्कृतिमा धेरै राम्रा राम्रा पक्षहरू पनि छन् । मन खाने, मन जित्ने रीति रिवाजहरू हुन्छन् । पितृमातृहरू हुन्छन् । परमधाम गई सकेका पूर्खाहरूलाई पितृमातृको नामले चिन्छन् उनीहरू । कालगतिले मरेको छोरामान्छे र महिनावारी सुकेर कालगतिले मरेको छोरी मान्छे पितृमातृमा जान्छन् । तर झुण्डिएर मरेको, ठोकिएर मर्ने, लडेर मर्ने, डुबेर मरेको र महिनावारी नरोकिइ मेरेकी छोरी मान्छे पितृमातृमा जादैनन् ।

ठोकिएर, लडेर मरेको, डुबेर मरेको, झुण्डिएर मरेको छोरा मान्छे हो भने हिमा र छोरी मान्छे हो भने मामोङ हुन्छ भन्ने भनाइ छ किरात राई संस्कृतिमा । हिमा मामोङ हुनेहरूको क्रिया सकिए पछि सधैलाई सकिन्छ । तर पितृमातृमा गएकाहरूलाई चाँहि एकवर्षमा कम्तिमा दुई पटक खाना पानी दिने गर्छन् । खली चाँहि बिहे गरेको साल र चुला सारेको बेला गर्छन्, नभए पनि तीन चार वर्षमा एक पटक त अवश्य गर्छन् नै ।

गत मंसिरमा बलधोजे र चामचुरीको बिहे भएको थियो । आज उनीहरूको घरमा खली पुज्ने कार्यक्रम छ । बिहान राम्रोसँग उज्यालो नभएकै बेला चामचुरी व्युझी । गोठमा गएर गोबर टिपेर ल्याई । घर लिप्ने माटो पनि खनेर ल्याई । पानी भरेर ल्याई र लिपपोत गरी । अनि अरु सबै चिजहरू सफासुग्घर गरी । बलधोजेले कुखुराहरू र गाईवस्तुहरूलाई थुनछेक गरे । यस दिन घरका खली गर्ने कार्यक्रम नसकुञ्जेल कुखुरा, सुँगुरलाई चारो दिदैनन् । अघिल्लो दिन चोखो जाड पकाउछन् । त्यो खलीपुजा गर्दा सोलोनवा अनि लापलावामा समेत मिसाएर चलाउछन्, अनि वाचीपामा पनि त्यै प्रयोग गर्छन् । वाचीपा मूलढोकाको छेउको कुनामा तीनवटा किला गाडेर त्यसमाथि राखिएको घैलालाई भन्ने गर्छन्, जसमा चोखो जाड पानी भरिएको हुन्छ । त्यस घैटाको पिधमा जाडपानी झर्न मिल्ने गरि सानो प्वाल पारेका हुन्छन् ।

केन्छारिवा आइपुगे पछि त्यसमा चाहिने पूmल लगायतका सामग्रीहरू  तयार पार्दैछ । त्यसैवेला ङापोङ पनि आइपुगे । सिकुवाको खाटमा गुन्द्री ओछ्याएका थिए । ङापोङ त्यसमै बसे ।

घर बडारकुडार, साफसुग्घर भइ सके पछि केन्छारिवाले सबै सामानहरू मिलाएर पुजा गर्ने ठाउँमा राख्न थाल्यो । चामचुरीको सासुले सोलोनवाहरू टारबाट झारिन् । चारवटा सोलोनवाहरूमा चोखो जाडपानी भरिन् ।

ढोकाको सिधामा किला गाडेर त्यसमा माउ सुँगुर बाधे । दाम्लोले त्यसको खुट्टामा नखुस्किने गरि कसे । सुँगुर बाँधेको किलाको टुप्पोमा केराको दाम्चा बाँधेर त्यो दाम्चालाई ढोकाको माथितिरबाट वाचीपा सम्म पुग्नेगरि ताने । वाचीपाको मूनि एउटा सानो भाडा राखे । पुमा राईको अरु पाछालाई छोडेर पालुनले चाँहि खलीपूजा गर्ने पहिलो दिन बेलुका पितृमातृ जाड चोरेर खाने रीत छ । चोरेर ङापोङ अनि घरका सबै जना मिलेर कि त जाडको छोक्रै खाने या त त्यसको जाड छानेर पिउने गर्छन् । अनि मात्रै त्यो मातृपितृजाड अर्को दिन पितृमातृ रीतमा प्रयोग गर्छन् ।

केन्छारिवाले सबै सामान तयार पारे पछि ङापोङले खली पुज्न थाले पितृहरूको नाममा । खली पुज्नको लागि मुुसुरी कटुस लगायतका पूmलहरू प्रयोग गर्ने गर्छन् ।

चाल्नेमा दाहिने र देब्रे पट्टी गरि दुईवटा घडाहरू छन् । तिनीहरूको मुख केराको पातले छोपेर केराकै डाठले बाँधेका छन् । अनि ढकनीको बीचमा केराको पातको नली घुसाइदिएका छन् । त्यसैगरि ङापोङको दाहिने र देब्रे पट्टि दुई दुई वटा गरि चारवटा चोखो जाडपानी भरिएको सोलोनवाहरू राखे । यिनीहरूको बीचमा आठपात केराको पात पनि मिलाएर राखे । ती मध्ये चारवटा पातको माथि एक माना चामल राखेर बाँकी चार वटा पातले माथि बाट छोपे ।

यसरी पितृमातृ रीति रिवाज गर्दा जहिले पनि ङापोङको दाहिनेपट्टिे पितृहरूको र देब्रे पट्टि मातृहरूको चिजहरू राख्ने गर्छन् ।

पहिले रितुहाङले पितृहरूको नाम फलाके । पालो पाली उसले तोङमालुन, मिथाहाङ, मेत्लङथङ, वाबिहाङ, खाहोङ पाछाका पितृहरूको नाम लिए । त्यसैगरि मातृहरूको पनि नाम पुकारे । पितृहरूको नाम पुकार्दै गर्दा दाहिने पट्टिको र मातृहरूको नाम पुकार्दा देब्रे पट्टिको सोलोनवा र चामल चलाउने गर्छन् । लापलावा चाँहि पितृमातृ सबैलाई एउटै चलाउछन् ।

पितृमातृ सबैको नाम पुकार्ने कार्य सकिए पछि माउ सुँगुरलाई उनै पितृमातृहरूको नाममा मार्न लागे ।

बञ्चरोले त्यसको कनजडीमा हाने । अनि तीरले त्यसको मुटुमा लाग्ने गरि घोपे । तीर सुँगुरको करङको माथिल्लो भागबाट छि¥यो । तीरले मुटुमा भेट्दैन भने सुँगुर मर्दैन भन्ने बुझाई छ । मुटुमा तीरले भेटे पछि, त्यसको चोटले त्यो छट्पटाउन थाल्यो । त्यो केहीबेरमै म¥यो । त्यसपछि त्यसको पनि जगर उखेले । खरको आगो लगाएर खुइल्याए । अनि त्यसलाई सङलो, चोखो पानीले राम्ररी सफा गरे । अनि जान्ने मान्छेले त्यसलाई फुटाउन अघि बढे । फुटाउदै गर्दा विशेष गरि त्यसको आन्द्राभुडीलाई हतियारबाट निकै जोगाउने गर्छन् । भन्छन्, हतियारले अलिकति मात्रै लाग्यो भने त्यसको आन्द्राभुडी फुट्ने सम्भावना हुुन्छ ।

त्यो फुटाइसके पछि सबै अङ्गहरू बेग्ला बेग्लै भाग लगाए । त्यसमध्ये पोलुवा मासुका लागि कलेजो, मुटु, लाम्टा, फोक्सा छुटाए । तिनीहरू राम्ररी पाकुञ्जेल पोले । त्यसैगरि टाउको, ह्याकुलो र पुच्छर पनि बेग्लै छुटाए । पुच्छर चाँहि मुखमा खादीदिए । त्यसरी नै त्यसलाई केराको मिलाएको पात तोत्लामा राखे । ह्याकुलो समेत त्यसमै राखे । खली पुज्ने कार्य सकिएपछि त्यहाँ राखिएको ह्याकुलो धामीले र टाउको केन्छारिवाले लान्छन्  । यो खलीको रीत हो ।

पोलुवामासु पाक्यो । त्यसलाई चोक्टा पारेर केराको पातमाथि राखे । यसरी पोलुवा मासु राखेर ङापोङले फेरि पितृमातृहरूको नाम पुकार्न थाले । अघि जस्तै पितृनामबाट पुकार्न शुरु गरे । सबैलाई बोलाउदै खाना, पानी, मासु सब चिज दिइसकेपछि तोत्ला पनि काट्नेबेला भयो । केराको पातको टुप्पो (तोत्ला) काट्ने क्रममा ङापोङ आपूmलाई सयौं वर्षको आयु मागे । अनि केराको पात बाहिर पूmलबारीमा पु¥याउदै खली पुज्ने कार्य सकियो ।

त्यसपछि पोलुवा मासु काटेर केटाकेटी, बुढापाका, सबैलाई बाडे । मुटु कलेजो पहिला छोरी मान्छेलाई बाडे र बाँकी अरुलाई । लाम्टा चाँहि छोरा मान्छेहरूले मात्र खान्छन् । त्यसै वखत वाचीपाको जाड पनि पोलुवा मासु सँग पिए । ‘त्यो वाचीपाको  जाड सकिए अरु जाड पनि छदैछ’ भन्दैथिए कोही । साथमा चोखो भात पनि सबैले बाँडेर खाए ।

सुँगुर मरे पछि ङापोङले खली फलाक्न नसकी नै मासु काटेर पकाउदै गर्न थाले । त्यसलाई चोखो राखेर पकाए ।

जहाँ भात तिहुन बनाउन सजिलो हुन्छ, त्यही चुलो बनाएर खाना बनाउदा हुन्छ । त्यसैले उनीहरूले आगनको एककुनामा खाना तरकारी पकाउने चुलो बनाएका थिए ।

ङापोङले खली पुजी सके पछि उपस्थित भएका दरदाजुभाइ, नरनाता र छरछिमेकीहरूसँग गफसफ हुन थाल्यो । उनीहरूको आ–आफ्ना कुराहरू एक आपसमा साटासाट गर्नथाले ।

खाना पाक्यो । बुढापाकाहरूले अब खाना खानु पर्छ भन्ने कुरा गरे । पाहुनाहरू सबै जना हात धोएर लहरै बसे । भान्छेहरू भात तिहुन बाड्न तयार भए । त्यही समूहमा खाबा अनि आसिकदल पनि सम्मिलित छन् । नरनाता, दरदाजुभाइ, छिमेकीहरू सबै जना खाना खान तयार भए ।

सबैको अगाडि पातको टपरीमा खाना आयो । अर्कोजनाले तरकारी बाड्दै ल्याए । त्यसैगरि तरकारीको रस, अर्कोले अचार, अर्कोले सागको तिहुन, अर्कोले दाल यसरी नै बाड्दै बाड्दै ल्याए । बिहेमा जस्तो खलीमा ‘हात छोडौं’ भन्दैनन् । आफ्नो अगाडि ज–जसको जे जे आउदै गर्छ त्यसैगरि उ–उसले खान थाल्ने हो ।

सबै जनाले खान थाले । अनि कोही खाना, कोही तरकारीको रस बाडीरहेका छन् । खाबा पनि खाना बाडीरहेकी छे । आसिकदल चाँहि मासुको  रस बाड्दै बाड्दै वल्लोछेउ र पल्लोछेउ गर्दैछ ।

यसरी बाड्नेहरू बाड्दैछन्, खानेहरू खाइरहेका छन् । पहिला खानेहरू खाइसके पछि अघि बाड्न बसेका भान्छेहरू खान बसे । अघि खाइसकेकाहरू भान्छे गर्न थाले ।

केहीबेरमै सबैजना खाइसके । भान्छा उठ्यो । त्यसपछि केटाकेटी सबैजना आ–आफ्ना घर गए । एकजना एकजना गर्दै अरुहरू पनि गए । दश बाह्र जना जत्ति गाउँका बुढापाकाहरू बाँकी रहे ।

खली पुजेको घरको चुलो मुलीहरूले त्यो खली सुँगुरको मासु खान हुदैन । त्यो मासु लागेको भाडाकुडामा पनि मुख लाएर खान मिल्दैन । त्यत्तिमात्रै होइन, कसैको घरको पनि थालबटुका मुखमा लाएर खान मिल्दैन । त्यसैले खली पुज्नेकार्य सकिदै गर्दा घरमुलीहरूले प्रयोग गर्ने थाल बटुका छुटाएर टारमाथि छुट्याएर राख्छन् । ती थालबटुकाहरू उनीहरूको मुख बाड्ने नखुले सम्म अरुको सँग मिसाउदैनन् । ती पनि अरुले चलाउदैनन् ।

कति दिन मुख बाड्ने भन्ने निक्र्योल गर्न खलीपुजा सकी खाना खाइसके पछि बुढापाकाहरूले छलफल गर्छन् । त्यस छलफललाई सारीमा छोड्ने कुरा भन्ने गर्छन् । सारीमा छोड्ने कुरा गर्नलाई सबै जान्नेबुझ्ने बुढापाकाहरू अगेनाको छेउमा बसेर सरसल्लाह गर्न थाले । उनीहरू ङापोङ, चुलामुलीहरू, बुढापाका मिलेर बोल्न थाले सारीमा छोड्नेकुरा ।

सारिमा छोड्ने दिन पहिले आँठ छाकको थियो । अहिले त्यसलाई घटाएर छ छाकमा झारेका छन् । सारिमा छोड्ने दिन सम्ममा त्यो खलीको पुजेको सुँगुरको मासु सकिएको हुनु पर्छ भन्ने भनाइ रहेको छ ।

उनीहरूले पनि आज छ छाकको खली सारिमा छोड्ने दिनको सल्लाह गरेर गए । खलीको रीत अनुसार केन्छारिवाले सुँगरको टाउको, धामी (ङापोङ) ले ह्याकुलो लगे ।

घरको सिकुवा र आगनतिर छरपष्ट भएका टपरीहरू बटुले । र तिनीहरूलाई बारीमा थुपारेर आए । घर वरिपरि सबैतिर सफासुग्घर गरे ।

*  *  *

रितुहाङ घरको आगनमा टेकेका मात्रै के थिए । भुइमा पिध राख्न नपाउदै दले आइपुग्यो । भन्न थाल्यो— ‘बडा, मेरो छोरो बिरामी भो, त्यसैले तपाईलाई बोलाउन आको ।’

‘के हुदैछ त ?’ भनी रितुहाङले सोधे ।

‘बडा के भयो कुन्नि, रातभरि सुतेन । रोइमात्रै रह्यो । त्यसैले बडालाई एकछिन दुख दिऊँ भनेर ।’

‘यी हेर, भर्खर म पनि आइपुग्दैछु ।’

‘हो नि बडा, त्यसो त तपाई हुनुहुन्छ र पो हामी बाँचेका छौं ।’

‘बाँच्नु त होइन, जानेबुझेको गरिदिनु त हो नि नानी’ भन्दै रितुहाङ उठे । अनि उनीहरू गए ।

एकैछिनमा दलेको घरमा पुगे । उसको श्रीमतिले छोरालाई काखमा बोकेकी थिई । छोरा सानो छ । रातभरि सुतेन, रोयो । उधै–उभै भएरै रात बितेको रहेछ । सिकुवाको छेउमा बसे ङापोङ पिरा ओछ्याएर । उनको छेउमा बिरामी छोरा काखमा राखेर बसी दलेको श्रीमति ।

रितुहाङले त्यो बच्चाको नारी समातेर जोखाना हेर्न थाले । अलिअलि गर्दै धेरै धेरै काँप्न थाले धामी । काँपी सके पछि उनी बोले— ‘यो बच्चाको त सातो पो रैनछ । सातो पक्रिनु पर्छ । सामातामा पो छ कि छैन कुन्नि ।’

‘खोज्छौं नि बडा एकैछिनमा’ दलेले भन्यो । अनि श्रीमतिसँग दुवैजना सामा बटुल्न थाले ।

एकदाना अण्डा, सानो हाडीमा भात, धागो, अक्षता, चिण्डो अनि त्यस भित्र लाउने मकैको दाना तयार पारे । ती सब सामग्रीहरू रितुहाङको अगाडि राखे । र दलेको श्रीमति छोरोलाई समातेर बसी उनकै नजिकमा ।

रितुहाङले बच्चाको सातो पक्रिने कार्यक्रम शुरु गरे । चिण्डोमा मकैको दाना लगाएर त्यो हल्लाउदै बजाउदै मन्त्र जप्न थाले । धेरैबेर मन्त्र जपे पछि अण्डादेखि बिरामी सम्म तानेको धागोको बीचमा धामीले केहि समाते । सायद त्यो नै बच्चाको सातो थियो । त्यो समाने बित्तिकै उसले त्यो धागो बिच्छेद गराए ।

त्यसलाई हातमा मुट्ठी पारेर कानमा सुने । सुघे पनि । मुट्ठी भित्रै पानीले छर्किएर त्यस बालकको शिरबाट त्यो भित्र तिर फुकि पठाए ।

सातो पक्रि सकिए पछि बच्चालाई आमाले घरभित्र लगी । रितुहाङ र दलेले उकार गर्न प्रयोग गरिएको अण्डा फुटाएर दुनामा झारे र हेरे ।

त्यो अण्डामा त्यस बच्चाको बिमारी व्यथा सरेको हुन्छ भन्ने मान्यता राख्दछन् । त्यसमा खैरा खैरा धर्साहरू र डाबरहरू पनि थिए । उनीहरूले अण्डालाई केराको पातले फर्लक्कै पल्टाएर हेरे । त्यो पाटोमा पनि निकै सेता सेता धर्साहरू र साना साना थोप्लाहरू थिए ।

चित्त बुझ्नेगरि हेरे पछि त्यो अण्डा दलेले अगेनामा लगेर पोल्यो । घरभित्रै ढोकाको सिधा आमाछोरा बसे । यता रितुहारूले धेरै बेरसम्म बच्चालाई उकार गरे । पेट दुख्ने, टाउको दुख्ने, खुट्टा दुख्ने सबै राम्रो होस् भनेर सबै देबदेबीहरूलाई पुकारेर उकार गरे रितुहाङले । उकार गर्ने क्रममा होङ्मादेबी, पितृमातृहरू, अरु देवीदेवताहरू सबैलाई पुकारेर सेवा सुनाउदै यो तिमीहरूको छोरा नातीलाई स्वस्थ सुरक्षित साथ राख है भनेर उनीहरूको शिर उभ्याउनी गरे ।

उकार गर्दा गर्दै बच्चा बिस्तारै निदाइगयो । उकार सकिए पछि आमाले उसलाई खाटमा सुताई । अनि जाड बनाई । ङापोङ र उसको श्रीमानलाई जाड दिई । दलेले अघिको अण्डा ङापोङलाई दियो । उनले जाडसँग खाए ।

एकछिन उनीहरू गफसफ गरे । दुखसुखको कुराहरू निस्के । अनि गाउँको रीति संस्कृतिको सम्बन्धमा पनि कुराकानी गरे । उहिले देखि यसरी दुखबिमार हुने, उकार गर्नुपर्ने र निको हुने सुम्निमा पारुहाङको जमाना देखि नै रहीआएको सँस्कृति हो भन्ने कुरा गरे । एकछिन पछि ङापोङ पनि ‘म जादैछु है नानी हो’ भनेर उठे । उनी हतारिदै थिए, गए पनि ।

निकैबेर पछि बिमारी बच्चा व्युझ्यो । उसलाई धेरै आराम भइसकेको थियो । आमाको दुध पिउन मान्ने भइसकेको थियो । एकछिन पछि उसले भात पनि माग्न थाल्यो— ‘आमा भोक लाग्दैछ ।’

*  *  *

गाउँगाउँमा फागु भित्रीएर रमाइलोले आश्रय पाइसकेको थियो । चैतबेसाखमा सबै राईहरू घरघरमा ढोलमानो बजाउदै नाँच्ने गर्छन् । आज एउटा घरमा, भोलि अर्को घरमा । पालो फेरि फेरि फागु गर्छन् ।

दिनभरि आ–आफ्नै घरको काममा व्यस्त रहे पनि बेलुका सारा गाउँलेहरू एउटै घरमा जम्मा हुन्छन् र दिनभरिको थकाईलाई बिर्साउने गरि नाँचगान गर्छन् । सम्पूर्ण बुढाबुढी, युवायुवती, केटाकेटी बुढापाका सँगसँगै उफ्रीन्छन्, अनि रमाउछन् ।

आज बलधोजेको घरमा फागु फुकाउने दिन हो । चामचुरीले खाबालाई बोलाएकी थिई । बिहानै आइपुगेर चामचुरीलाई सघाउँन थाली । गोबर टिपेर ल्याए, माटो कुटेर बिहान बिहानै घर लिपे उनीहरूले । त्यसैगरि हिजो बेलुका गोबरले लिपी राखेको ओखल मुस्ली बडारकुडार गरेर चोखो भात पकाउने धान कुटे ।

अघिल्लो दिन बेलुकी नै यी ओखल, मुस्ली, नाङ्लो अनि माना चोखो गोबरले पोती सफा गरि राखेका थिए । घर सफासुग्घर गरि सक्न लागेका बेला ङापोङ रितुहाङ पनि आइपुगे । बलधोजेले फागुका लागि चाहिने आवश्यक सामग्रीहरू तयार पारी सकेका थिए । छ पात केराको पात पनि तयार पारे । चामचुरीको सासुले सोलोनवा तयार पारी ।

फागु छर्किने बेला हुन लाग्यो । पल्लो घरको मनजीते आइपुग्यो । आसिकदल पनि उफ्रिदै आइपुग्यो । पितृ गर्नेबेलामा ढोलमाने बजाउनको लागि हिजै उनीहरूलाई बलधोजेले बोलाइराखेको थियो ।

घरभित्र ढोकाको सीधा आसिकदल र मनजीते बसेर ढोलमाने बजाउन थाले । ढोलमाने बजेको लयमा ङापोङले फागु फलाक्न शुरु गरे । पितृमातृहरूको नाममा फलाके । साम्खा पुजेकोमा जस्तै पालैपालो गरेर पितृमातृहरूको नाम पुकारे । सोलोनवाले पनि घरि घरि छर्किदै थिए । त्यसपछि माने र ढोललाई पनि मुन्दुम फलाक्दै सोलोनवाले छर्किए ।

फागु पुज्ने काम सकिए पछि त्यहाँ जम्मा भएका सबै जना आगनमा निस्केर नाँच्न थाले । कल्चुरी सिली, टाङटुप्मी सिली, तोङवामा खिवामा सिली लगायतका थुप्रै सिलीहरू टिप्दै नाँचे । लाक नाँची सके पछि चामचुरी र खाबाले जाड बनाए । खाबाले सबैजनालाई बाडी । सबैजना जाड पिए ।

भरै बेलुका लाक नाँच्न भेला हुने सल्लाह गरेर सबैजना आ–आफ्नो घरतिर गए ।

सिकुवाको खाटमा रितुहाङ ङापोङ बसेका थिए । उसकै छेउमा आसिकदल पनि आएर बस्यो । छेवैमा भतिजो आएर बसेको देखेर रितुहाङले कुरा निकाले—

‘तिमीहरूको लागि त यी सब रिस उठ्दो मात्रै हुन्छ होइन ।’

‘होइन नि बडा, हाम्रो यस्तो रीति संस्कृति त मलाई असाध्यै मन पर्छ’ भनी उत्तर दियो आसिकदलले । फेरि बोले उसको बडा ङापोङ—  ‘अचेलका केटकेटी त पितृमातृका सँस्कृति जान्दैनन् । जाने पनि त्यति वास्ता गर्दैनन् । बरु यस्ता रीति सँस्कृति गर्न उनीहरूलाई झमार लाग्छ । हुँदा हुँदा आफ्नो पितृमातृ सँस्कृति छोडेर अर्काको धर्ममा जान्छन् । त्यसपछि त पितृ सँस्कृति न मातृ सँस्कृति । केही पनि गर्नु पर्दैन ।’

त्यसैवेला खाबा पनि आएर उनीहरूको छेउमा टुक्रुक्कै बसी । आसिकदलले ‘मलाई अर्काको रीति सँस्कृति भन्दा त आफ्नै रीति सँस्कृति मन पर्छ’ भन्यो । खाबाले पनि त्यही अवसर पारेर बोलीहाली— ‘तिमीलाई मात्रै हो र आसिक, हामीलाई चाँहि मन पर्दैन र ।’

रितुहाङ दुवैको कुरा सुनेर मुसुमुसु हासे । फेरि बोली खाबा— ‘ए बडा, अचेल किरात धर्म किरात धर्म भन्छन् । उनीहरू त मासु पनि खादैनन् अरे । अनि के के पो भन्ने गरेका छन् ….। हाम्रो किरात धर्म भनेको त्यही हो त ?’

‘होइन’ —बोले रितुहाङ— ‘अचेल भन्ने गरेको किरात धर्म भनेको नक्कली किरात धर्म हो । एकदुई जना मानिसहरूको मनमा लागेको कुरालाई आधार मानेर बनाएको काल्पनिक धर्म हो त्यो । जस्तो सोंच मनमा आयो त्यै सोंचलाई धर्मको रुप दिइएको हो । त्यो हाम्रो वास्तविक किरात धर्म होइन । अनि सुन तिमीहरूले । हाम्रो धर्म भनेको कसैको मनखुसीले उत्पत्ति गराएको धर्म होइन । उहिले हाम्रो पिता पुर्खाहरूले जसो गर्दा राम्रो नतिजा आउथ्यो र जसो गर्दा नराम्रो नतिजा आउथ्यो, त्यो बुझेर त्यसै अनुरुप काम कारवाही गर्दै आए । त्यही कार्यशैलीले पछि आएर हाम्रो धर्मको रुपमा विकसित भएको हो । हाम्रो धर्मको उत्पत्ति त्यसरी भएको हो ।

स्वर्गीय पितामाता र पुर्खाहरूलाई खाना पानी दिनुपर्छ । भाग्य लक्ष्य बटुल्नु हो हाम्रो धर्म भनेको । हेर न, हाम्रा पितामाता पूर्खाहरू नै माछामासु सिद्रा खाएका थिए । हामीले त्यही चिन बार्छौं भने केको किरात धर्म भन्नु बिचैमा ।’ बोल्दै थिए रितुहाङ । आसिकदलले उनको कुरा काटे—

‘अनि बडा, एउटा कुरो सोध्न मन लाग्यो ।’

‘कस्तो कुरा हो ? भनन ।’ ङापोङका कानहरू ठाडा भए ।

‘कि बडा, हिवादोङ्वा भनेको के हो ? अनि यो कसरी हुन्छ नि ?’

ङापोङको मन खुसी भयो । रीति सँस्कृतिमा चासो राखेकाले उनले खाबा र आसिकदललाई मन पराए । खाबा स्वाट्ट भित्र छिरी । एकैछिनमा एक बटुको जाड लिएर फर्की— ‘ल बडा, यो पिउदै पिउदै भन्नुहोस् । तपाईको घाटी सुकी सक्यो ।’ साँच्चै समाउदे उनले एक सन्को लिए । अनि भन्न थाले—

‘त नानी हो हिवादोङवा भनेको के हो भने, मान्छे मान्छे नै लडाई झगडा गर्छौं, काटमार गर्छौं नत्र यस्तो गर्छु उस्तो गर्छु भन्ने कुरा गर्छौं भने त्यो नै हिवादोङवा हुन्छ । अब कुटाकुट गर्छौं, काटाकाट गर्छौं, हतियारले काट्नको लागि अडकल्छौं भने त्यो हिवादोङवा हुन्छ । तर उसलाई कुट्छु, लात्तीले हिर्काउछु, काट्छु, मार्छु भन्यों भने त्यो यासानवा दोसानवा मात्र हुन्छ ।

यस्ता दोषहरू बेला बेलामा सच्याउदै सच्याउदै अनि पञ्छाउदै लानु पर्छ । ङापोङ र धामीहरूले सच्याउछन् । नत्र भने यी यस्ता हिवादोङवाहरूले हामीलाई धेरै दुख दिन्छन् । घर परिवारमा दुखबिमार भइरहन्छ ।’

आसिकदल र खाबा यस्ता कुराहरू अझ धेरै सुन्न उत्सुक थिए । तर ङापोङ अलिक हतारमा थिए । जाड स्वाट्ट पारेर बोले उनी— ‘ल नानी हो, गफ गर्न त मीठो छ, तर घरमा काम धेरै छ । म जान्छु ल । अब आजलाई यति नै होस् । फेरि फेरि पनि म यस्ता कुराहरू तिमीहरूलाई सुनाउँदै गर्छु । तिमीहरू यस्तो कुरामा चासो राख्ने रहेछौं । मलाई खुसी लाग्यो ।’ बोल्दै बोल्दै उनी आगनको छेउमा पुगी सकेका थिए ।

‘धन्यवाद बडा’ दुवैजनाले एकैचोटी भने । रितुहाङले पल्लो डिल काटी लगे । उनीहरू पनि एकैछिन पछि आ–आफ्नो घरतिर गए ।

साँझको झिसमिस भयो । लाक नाँच्नेहरू भेला हुन थाले । सबैजसो गाउँलेहरू आइसकेका थिए । त्यहाँ पारुहाङ, चासुम, बिर्धु, भोला, धनसिङ, साकखाने, रितुमाने, इन्द्रकला, साइकर्ना, मसरा, पाङतेनमुरा, रुकमती, रामकृष्णे, फेङमारानी चेयोङरानी, ङाइबुङ्मा, तालावती, सुम्निथङ्मा, झेत्ना, सतलच्छी, रुपमति, आइजला, बुकिमरानी लगायतका थुप्रै थुप्रै मानिसहरू जम्मा भए ।

एकजनाले ढोल बजाउदै थियो । अर्कोले त्यसकै लयमा माने बजाउन थाल्यो । बाँकी अरु सबैजना भने गीत गाउदै लाक खेल्दै थिए । स्वरमा स्वर मिलाएर आगनमा उफ्री उफ्री लाक खेल्दै थिए । गीतको बोल यस्तो थियो—

‘सोइसोइला खोलामा माछा टिपीयो सोइसोइला हो सोइसोइला । इ टिपीयो टिपीयो बाँचेको छौं र पो भेट भइयो सोइसोइला हो सोइसोइला ।’

लाक खेल्ने अरुहरूको ताती टुटेको छैन । आसिकदल र खाबा पनि सँगसँगै आएर मानिसको हुलमा हराए ।

‘सोइसोइला सिन्कौली सेउली सेलेले सोइसोइला हो सोइसोइला । सेलेले सेलेले नाँचेर जाउँ है पेलेले सोइसोइला हो सोइसोइला ।’

लाक नाँच मनमोहक लाग्थ्यो । कति रमाइलो थियो । सबैजना खुसीले रमाइरहेका देखिन्थे । मानिसको भिडले आँगन खचाखच भरिएर घुम्न पनि त्यति सजिलो थिएन । गीत गाउँदा गाउँदै दुई पक्ष भइ गए गीत गाउनेहरू । एक पक्ष केटा र अर्को पक्ष केटी भएर जुहारी खेल्न थाले । केटा पट्टि पनि केटा र केटी मिसिएका छन् भने केटी पट्टि पनि त्यसैगरि मिसिएका छन् । केटा पक्षका सबै जना केटा र केटी पक्षका पनि सबैजना केटी बनेर जुहारी खेल्न थाले । यसैगरि जुहारी खेल्दै रात भरि लाक नाँचीरहे ।

‘सोइसोइला तिमी त को हौ चिनिन सोइसोइला हो सोइसोइला । चिनिन चिनिन यहाँबाट जान दिदिन सोइसोइला हो सोइसोइला ।’ भनी केटा पक्षकाहरूले गाए ।

अनि केटी पक्षले गीतबाटै जवाफ फर्काए— ‘सोइसोइला नचिनी किन बोल्दैछौ सोइसोइला हो सोइसोइला । बोल्दैछौ बोल्दैछौ कसरी जान दिदैनौ सोइसोइला हो सोइसोइला ।’

त्यसपछि फेरि केटा पक्षले गाए— ‘सोइसोइला नचिने पनि देखेको सोइसोइला हो सोइसोइला । देखेको देखेको  तिमीलाई जान देला को सोइसोइला हो सोइसोइला ।’

अनि केटी पक्षबाट उत्तर आयो— ‘सोइसोइला सरापले भिंmगा मर्छ र सोइसोइला हो सोइसोइला । मर्छ र मर्छ र देख्दैमा आफ्नो हुन्छ र सोइसोइला हो सोइसोइला ।’

‘…………………………………….. ।’

रातभति जुहारी चली रह्यो । जुहारीमा दुवै पक्ष खप्पीस थिए । कोही भन्दा कोही कम थिएन । हारजीत कसैको हुन सकेन । यत्तिकैमा आकाशको पूर्वमा उज्यालोले छाउन थाल्यो । बिहानीको झिसमिसेले उनीहरूलाई गीत बन्द गर्न बाध्य गरायो । उनीहरूले गीतलाई बिसाए । घरबाट एक भाडो जाड निस्क्यो । सबैले बाडेर पिए त्यो । त्यसपछि सबैजना आ–आफ्नो घरतिर बाटो लागे । जाँदा जाँदै भन्दै थिए— ‘भरै बेलुका सुम्निथङमाकोमा लाक खेल्नु पर्ने है साथी हो ।’

‘हुन्छ हुन्छ, धन्यवाद साथीहो भरै भेटौला ल’ भन्दै जाँदै थिए । सुम्निथङमा पनि ‘तपाईहरू सबैजना आउनुहोस् है’ भन्दै भन्दै जादैथिई ।

‘हुन्छ हुन्छ’ भन्ने उत्तर दिंदै सबैजना गइरहेका थिए । अब त्यस घरमा बलधोजे, चामचुरी घरमुलीहरू मात्रै बाँकी रहे । त्यतिखेर कति सुनसान लाग्यो उनीहरूलाई ।

*  *  *

न्याहुलीहरू न्याहुल न्याहुल कराइरहेका थिए । घामको किरण भर्खर जङ्गलका रुखहरूमा पर्न थाल्दैथियो । जङ्गलभरि मानिसहरू छिरीसकेका थिए । शनिबार भएकोले केटाकेटी पनि विद्यालय जानु परेन । दाउरा घाँस गर्न जङ्गल भरिएको थियो मान्छेहरूले ।

सबैजना आ–आफ्नै धुनमा छन् । कोही गीत गाउदैथिए, कोही एक आपसका गफ गर्दै थिए, कोही जुहारी खेल्दै दाउराघाँस गरिरहेका थिए । आसिकदल र खाबा एकछेउमा दाउरा ठङठङ बज्नेगरि काट्दै छन् । दाउरा काट्दै भए पनि गुनगुन गफ पनि चलीरहेको छ उनीहरूको । अरुहरूको भन्दा पहिल्यै भारी पु¥याए उनीहरूले ।

अनि अलिक पर ढाल्नेको रुखमूनि बसेर मनको कुरा साटासाट गर्न थाले उनीहरूले एक आपसमा । आसिकदलले खाबालाई हे¥यो । अनुहार अलिक अर्कै भावको देख्यो । त्यसैबेला खाबा बोली— ‘आसिक, म त टाउको दुखे जस्तो के पो भएर मर्न लागे ।’

‘कहिले देखि ?’ छिटो सोध्यो आसिकदलले । तर खाबा बोलिन । आसिकदलले उसको अनुहारमा हे¥यो । खाबाको परेलीहरू आँसुले भिजीसकेका थिए । आसिकदल छक्क प¥यो ।

‘तिमीलाई के भयो खाबा ? तिमी किन रोएको ? यसरी रुन हुदैन ।’ यसो सोचेर आसिकदल बोल्यो— ‘तिम्रो त कपाल दुखेको त होइन होला । टाउको दुख्दा पनि त्यसरी रोइन्छ त ।’

उसले त्यति भनी सक्न नपाउदै खाबा त एकैचोटी उसको काखमा घोप्टिएर धूरुधुरु रुन थाली ।

‘के हुदैछौ ? भनन’ उसले भने सोधीरह्योे । धेरैबेर पछि सुक्क सुक्क गर्दै बोली खाबा— ‘आसिक म त अर्काको भए । मलाई अर्काको हातमा सुम्पिए ………… ।’

‘ह ……. ।’ आसिकदल छक्क प¥यो ।

फेरि बोली खाबा— ‘साच्ची हो आसिक, हिजो पल्लो गाउँबाट मेरो मगनीमा आएका थिए । मेरो घरबाट मलाई अरुको बनाइ सके । म त यो गाउँ अनि तिमीलाई छोडेर जान सक्दिन आसिक । अब म के गर्नु ? भनन ।’

यसरी विलौना गर्दै खाबा रोइरही ।

आसिकदललाई भने अच्चमै लाग्यो । उसको काखमा घोप्टीएकी खाबालाई उठायो । हेराहेर गरे दुवैजना । एकछिन पछि आसिकदल बोल्यो—

‘हैन तिमीले के कुरा गरेको खाबा ? यो सपना कि विपना ?’ यति सासैले बोल्यो आसिकदल । उसका पनि परेलाहरू आँसुले भिजीसकेका थिए । खाबाको बिहेको कुराले उसको मुटु टुक्रियो । हुरुरुरु मन बहकिएर गयो ।

उसको मन कति रोयो कति । खाबालाई नरोउ भनेर अर्ती दिइरहेको छ, तर ऊ आफै धुरुधुरु रोइरहेको छ । ऊ अब रोदनको पीडाले केही बोल्न सकेन । दुवैजना हेराहेर मात्रै गरे ।

धेरैबेर पछि बोल्यो आसिकदल— ‘खाबा, अब हामी रुनु हुदैन । मान्छे जन्मिदै खेरि निधारमा लेखिएको हुन्छ । जन्मेको छैंटौ दिनमा भावीले जसरी लेख्छ, उसैगरि हामीले भोग्नु पर्ने हो त । ……………….. तर ……………. ।’ आसिकदल बोल्दा बोल्दै रुन थाल्यो । अनि ऊ बोल्नै सकेन । उसका आँखाहरूबाट आसुका दानाहरू तपतपी झरे ।

‘आसिक, तिमी समेत यसरी रोयौ भने म झन के गर्नु’ खाबाले भन्न थाली । खाबाको सलको टुप्पोले आसकलदको आँसु पुछिदिई । आफ्नो पनि त्यसैले पुछी । त्यसैवेला सबै जना आपसमा बोलाउन थाले । उनीहरू पनि सम्हालिएर उठे । उनीहरूको गफ टुङ्गोमा पुगेकै थिएन ।

उनीहरूको मनको कुरालाई मनमनै राखेर साथीहरू भएको तिर निस्के । सबैजना एकै ठाउँमा भेला भएपछि घरतिर एकैचोटी सँगसँगै बाटो लागे ।

आज दिन भरि आसिकदल नुन खाएको कुखुरा झैं झोक्रिइ रह्यो । दिउसो गाइवस्तु हेर्न खोलाको किनार तिर गए । दिनभर चुपचाप भइरह्यो । मनमनै उसले खाबाको पनि गाईवस्तु ल्याए त हुन्थ्यो भनी कामना गरिरह्यो । तर बिडम्बना आज खाबाले गाइवस्तु ल्याइन । बेलुका भए पछि उसले आफ्ना गाइवस्तुहरूलाई खेदाउदै खेदाउदै ल्यायो । गोठमा सबै गाइवस्तुलाई बाधेर ऊ घरतिर आयो ।

बेलुकी साँझ पर्नु भन्दा पहिले नै उसको बाबुले गाईवस्तुलाई घास लगाएर आए । उसको आमा खाना बनाइन् । तीनै जना खाना खान बसे । आज आसिकदलले खाना खान सकेन । आमाबाबाहरू छक्क परे । सधै तरकारी बिना पनि पेट अघाउञ्जेल खाने केटो आज सुँघे जस्तो मात्रै ग¥यो ।

उनीहरू आ–आफ्नो बिछ्यौनामा गए । रङाहाङ र पन्थुरी सुते । आसिकदल पनि आफ्नो ओछ्यानमा पल्टियो । तर पनि उसको निद्रा लागेन । त्यो रात उसको मन बहलाउदै रात बित्यो । झिपिक्क समेत आँखा नपारी नै बिहान भयो ।

बिहान भए पछि हातमा हसिया समात्यो, डोको बोक्यो र घाँस काट्न बाटो लाग्यो ।

आसिकदललाई धेरै सुर्ता लाग्यो । खाबाको माया लाग्छ । मुटु फुटुञ्जेल दुख्छ । तर ऊ के गरोस् र । खाबालाई अर्काको नाम लागी सक्यो । मन बहकिएर उड्छ कहाँ कहाँ आसिकदलको । उनीहरू बच्चै देखि सँगसँगै उकाली ओराली गरेका । एक अर्काको माया लाग्न स्वभाविक नै हो । दाजुबहिनीको रुपमा भए पनि, एउटै कक्षाका सहपाठीको रुपमा भए पनि, मायालु मायालुको रुपमा भए पनि या सँगसँगै घाँसदाउरा गरेका साथीसाथीको रुपमा भए पनि उनीहरू एकआपसमा धेरै धेरै माया गर्छन् ।

मनमनै याद पाल्दछन् र सम्झना साँच्दछन् । तर मुखले कहिल्यै पनि ‘म तिमीलाई माया गर्छु’ भन्न सकेनन् । यस्तै होला सच्चा माया भनेको, अद्वितीय माया भनेको । अब त्यही मायाको यादले आसिकदल बिरामी पर्न थाल्यो । साँच्चैको बिरामी सरह ।

यता खाबा झन मर्नु कि बाँच्नुको दोधारमा पुगी सकेकी छे । जन्मी हुर्केर यत्रो भएको ठाउँ । बाल्यकाल देखि सँगै लुकामारी खेलेको साथीलाई छोडेर जानु परेको छ । त्यो पनि आफ्नै मान्छे सम्झेको व्यक्तिलाई छाती माथि ढुङ्गा राखी बिर्सनु परेको छ । यस्तो अवस्थामा खोइ कसको मन खुसी हुन सक्थ्यो र । उसको बा पनि उहिल्यै हाराएका थिए । पैसा कमाउन भनी बिदेश गएका थिए । आज सम्म अत्तोपत्तो छैन । घर सम्झिन्छे खाबाले, आमा मात्रै । एक्लै कसरी जीवन गुजारा गर्लिन् । उसको घरआगन, गाउँ र साथीसँगी सम्झिन्छे । आँखामा आसु जम्छ । परेलीबाट तपतपी तप्किन्छ मनको पिडा आसु बनेर ।

धेरै भो उसको निद्रा नलागेको पनि । आसिकदललाई सम्झिन्छे । तर उसले स्पष्ट भन्न सक्दिन— ‘म तिमीलाई मन पराउँछु, हामी नै बिहे गरौ है’ भनेर । खाबाले उसलाई आफ्नो ज्यान भन्दा बढी मन पराउछे, माया गर्छे । तर के गरुन र । मनको कुरा भन्न सक्दिन उसलाई ।

अरु कुराहरू त सबै साटासाट गर्न सक्छन् । तर मायाको कुरा भने उनीहरूले स्पष्ट ओकल्न सक्दैनन् । न त आसिकदलले खाबालाई भन्न सक्छ, न त खाबाले नै आसिकदललाई नै । उनीहरूलाई आ–आफ्नो मनमा गुम्सिएको कुराले मार्न लागे । उनीहरू आ–आफ्नै मनमा जलेको आगोमा सुकेको खर जले झैं जली नै रहे । भेटघाट र कुरो बुझाइको कमीले नै यसो हुन गएको हुन सक्छ यो ।

खाबाले मनको पीडा थाम्न सकिन । विद्यालय पनि जान छोडीदिई । सबै कामकारवाही बिर्सेको जस्तै भइ उनी । सम्झिन्छ, रुन्छ तर कसले बुझ्छ र उसको मनको कुरा । उनी पागल बन्न मात्रै बाँकी छ ।

‘उहिल्यै पितापुर्खाको पाला देखि चहीआएको रीति सँस्कृति हो भनेर हामी छोरी चेली चाँहि अर्काको घर जानै पर्ने, त्यत्रो जन्मेको हुर्केको घरआगन छोडेर । आफ्नो बाबाआमा, दाजुभाइ, दिदीबहिनी साथीसँगीलाई बिर्सेर छाती माथि पत्थरले राखेर अर्काको घरलाई आफ्नो घर बनाउन जानु पर्ने । कस्तो भाग्य यो छोरीचेलीको । कस्तो हारेको कर्म’ मनमा यस्तै यस्तै कुराहरू खेलाउछे, सोच्छे खाबा ।

मनको कुरा भन्नु कति डर हुन्छ उसलाई । आफ्नो आमाले कराउछन्, रिसाउछन् भनेर मनको कुरा मनमै छोपेर राख्छे, खाबा । आसिकदलसँग भेट नभएको पनि अब त धेरै दिन भयो ।

‘कहिले काही त भेट गर्न आए त हुन्थ्यो भन्ने लाग्छ उसलाई । फेरि म अर्काको भइसके भनेर उसलाई रिस पनि उठेको होला । खोइ कसरी भन्नु मेरो मनको कुरा । ऊ उसको घरमा भएको भए त जिउ छाडेर नै बिहे गर्ने प्रस्ताव राख्थे अब त । अचेल त ऊ पनि कहाँ हरायो । म प्रतिको मायाले कता पागल भएर भौतारियो कि ?’ भन्ने नानाथरी सोंच्दै दिन अनि रातहरू बित्छन् खाबाका ।

आसिकदलले उसको घर छोडेको धेरै दिन भइसकेको थियो ।

*  *  *

खै के भन्न सकिन्छ र । जीवन बिताउने क्रममा सबै उकालो ओरालो गर्नै पर्ने हो । पानीको मूल फुटे पछि त्यो जमेर बस्दैन, बग्छ नै । पानी पर्छ, त्यो पनि बगेर जान्छ । हिऊ पर्छ, त्यो पनि बिलेर जान्छ । पूmल फुल्छ, अनि सुकेर झर्छ । घाम उदाउँछ अनि अस्ताउँछ । बिहान हुन्छ अनि रात पर्छ । यी सब प्रकृतिको नियम हो । कसैले यसलाई रोक्न, छेक्न सक्दैन । अनि यसरी नै मानिस जन्मिन्छ र बढ्छ । बुढाबुढी हुन्छ । अनि एकदिन मरेर जान्छ । बुढाबुढी नभइ सानो छँदै पनि मरेर जान सक्छ ।

पल्लो गाउँमा धेरैवटा घरहरू छन् । ती घरहरू मध्ये एउटा घर आज नराम्ररी रोइरहेको छ । त्यो आसिकदलको मावलीघर हो । आसिकदलको मावली बाजे बिरामी हुन थालेको पनि निकै भएको थियो । उसको हजुरबुवालाई  बिसञ्चो  भएकै कारण ऊ मावलीमा बस्न थालेको पनि एक महिना भन्दा बढी नै भयो ।

उसको हजुरबुवालाई धामी लगाए, अस्पताल लगे, औषधि ख्वाए । तर मान्छेको काल आए पछि जूनघाम धर्तीमै झारे पनि मान्छे मर्ने नै रहेछ । कति गर्दा पनि उनी निको भएनन् । भन्थे, मुटु दुख्ने बिमार थियो उनको । आज त बिहानको झिसमिसे मै उनी खसे ।

उनको सुत्ने ठाउँ घरभित्र थियो । स्वासप्रश्वास बन्द भए पछि बाहिर सिकुवामा निकाले । उसको ओढ्ने बर्की ओढाईदिए । गाउँका मानिसहरू सबैजना भेला भए । अनि कोही कात्रो किन्न बजार गए । घरको मान्छेहरू भने रोएर खपी सक्नु थिएन । रुवाबासी चल्दैथियो घरमा । आसिकदल पनि एक कुनामा धरधरी रोइरहेको थियो । टाढाटाढाका नरनाताहरू आइपुग्न थाले । उनीहरू पनि आइपुग्न नपाउदै रोदनको पीडामा जुहारी खेल्न थाल्थे । गाउँको बुढापाकाले चाँहि सम्झाउदै थिए उनीहरूलाई, मन बुझाउने कथा कहानीहरू सुनाउँदै थिए— ‘तपाईहरू नरुनुहोस्, जन्मे पछि एकदिन मर्नै पर्ने हो । अघिपछि मात्रै भइने हो । सबै जना मरिन्छ नै । हामी पनि भरै कि भोलि मरिन्छ, कसलाई थाहा छ र । यसरी रुनु हुदैन । यसरी रुँदा एकथोपा हाम्रो आँसु नै ठूलो सागर बनेर उसको बाटो छेक्छ । र ऊ आफ्नो लक्ष्यमा पुग्न सक्दैन । रुनु होइन तपाईहरू । तपाईहरूको आँसुले उसलाई बाटो छेक्छ …………………….. ।’

यसरी गाउँको ठूला मान्छेहरूले भने पछि रुवाइको आवाज कम भएको जस्तो भयो । तर मुटु भित्र लागेको चोट कहाँ त्यति सजिलै निको हुन सक्थ्यो र । हिक्क हिक्क भइरहेका थिए । उनीहरूको मन कति रोइरहेको थियो, तर भावीले नै लेख्ने बेलामा यस्तै लेखिदिए पछि मानिसले के नै पो गर्न सक्दो रहेछ र ।

कात्रो कपडा पनि किनेर ल्याइसके । बास त अघि नै काटेर ल्याइ सकेका थिए । त्यो बास मूल ढोकाको सीधा आगनमा तेस्र्याए । अनि दुइटुक्रा काटेर लास बोक्ने बनाए । ती दुई टुक्राहरूमा दुई दुईवटा भाटा कैचे बनाएर तीन ठाउँमा बाधे । भाटामा नै कात्रो बाधेर छाता बनाइदिए । उल्टो ढुङ्ग्रो बनाएर भारको किलामा झुण्ड्याइदिए । चोखो भात पकाए । लासको हातमा पैसा लगाइ दिए ।

यसरी सबचिज बनाइसके पछि लासलाई उठाउने बेला भयो । लास बोक्न लागेका थिए । लास उठाउन मृतकको छोरा नाती या नजीकको नाता पर्ने चाहिन्छ भन्ने मान्यता राख्छन् किरातीहरू । उनको एउटै मात्र छोरा रनजीते थिए । उसले एकापट्टि उठायो । पछाडिबाट काँध लाउनको लागि आसिकदल उठ्यो । अनि लास उठाए ।

अघि रुँदा रुँदा गरेर अलिक मत्थर भएकाहरू लास उठ्दै गरेको बेला फेरि आकाश खस्ने गरि एकैचोटी व्हा ऽऽ गरेर रोए । लास बाटो लगाए । सबभन्दा अगाडि अगुल्टो बोकेर एकजना बाटो लागे । त्यसको पछाडि उल्टो ढुङ्ग्रो र छाता बोकेर हिडे । तिनीहरूको पछाडि लास बोके । लासको पछाडि पछाडि सम्पूर्ण गाउँबासी मलामीहरूको लामो ताती बन्यो ।

त्यो ताती ओरालै ओरालो झरेर पारी निस्क्यो । खरबारीमा पुगे पछि बिसाए । लासलाई भुइमा राखे । अनि कोदालोले च्यान खन्न थाले । कोही चाँहि ढुङ्गा बटुलीरहेका छन् । च्यानमा लाउने ढुङ्गा टिप्ने क्रममा जुन छोइन्छ, त्यो लानै पर्छ, छुदै छोड्दै गर्नु हुन्न भन्ने मान्यता राख्दछन् ।

मलामीहरू धेरैजना भएकोले एकैछिनमा च्यान खनी सके र पर्खाल पनि लाइ सके एकैछिनमा । अनि त्यहाँ लासलाई राखे । अनि लासलाई पुर्नु भन्दा पहिले अन्तिम पटक उसको अनुहार देखाए । सबैले त्यसतिर अन्तिम नजर लगाए । र फेरि छोपीदिए । सबै मलामीहरूले तीन–तीन पटक देब्रे हातले माटो दिए । माटो दिई सकेपछि लासलाई पुरीदिए । ढुङ्गाको पर्खालको घर बनाइदिए । लास बोक्न प्रयोग गरिएकै बास फुटाएर त्यो चिहानको छाना बनाइदिए ।

ठीक त्यसैवेला माथिल्लो गाउँमा एउटा जन्ती निस्क्यो । त्यहाँबाट सबैले छर्लङ्गै देखे । आसिकदलको आँखाबाट पनि त्यो छुप्न सकेन । उसले थाहा पाइहाल्यो खाबाको बिहे हो भनेर । उसले देख्यो जन्तीहरूको लामो ताती । त्यस तातीको बीचमा खाबा उसको बेउलासँग अघि लागेर जादैथिई ।

उसले त्यो दृश्य हेरिरहन सकेन । एकैचोटी उसको रिङ्गटा चल्यो । अञ्जानमै ऊ लड्यो । कान्लाको डिलबाट मूनि झ¥यो ऊ । सबैले छोपेर लगे के भयो भनेर । बोलाउन र झट्काउन थाले उसलाई । केहिबेर पछि उसको होस आयो ।

मलामीहरूको फर्किने समय पनि भइसकेको थियो । ‘बोक्छौं ल’ भन्दा ऊ बोक्न मानेन ।  ‘भो, मलाई केही पनि भएको छैन । आफै हिड्छु’ भन्यो । बिस्तारै बिस्तारैऊ हिड्यो । सबैले उसलाई अगाडि लगाएर ल्याए । ऊ किन यसरी भइरहेको छ भनी कसैलाई थाहा थिएन । उसले चाँहि सोचीरहेको थियो— ‘मलाई यो के लेखेको रहेछ । हजुरबुवा पनि यसैबेला खस्नु, अनि खाबाको बिहे पनि यतिबेलै हुनु, अभागी खप्परमा के लेखेको रहेछ ।’

सबैजना घरमा आइपुगे । तीन दिनमा नुनतेल छुने भन्ने सरसल्लाह गरे । नाताले भाञ्जा पर्नेले नुनतेल छुवाइदिने चलन छ । दश दिनमा मृतकको काजक्रिया गर्ने भन्ने सल्लाह गरे । धेरैजसो आ–आफ्ना घर गए । चार पाँच जना बुढापाकाहरू चाँहि बाँकी रहे ।

आसिकदलको मामा र माइजुहरू अलापबिलाप गरिरहेका थिए । ती बुढापाकाहरूले अर्ती, उपदेश, साहस दिइरहेका थिए । उहिले उहिलेका कथा कहानीहरू सुनाउदै थिए । मनको पीडा कम पार्नको लागि हर तरह उनीहरू प्रयासरत थिए । त्यो घरकाहरूको भने बोली नै बन्द भइसकेको थियो । बोलुन पनि कसरी र । घरको अभिभावक सधैं सधैंको लागि गुमाएको बेला कसको मन रुदैनथ्यो र । अर्कालाई अर्ती उपदेश दिन पो सजिलो हुन्छ । तर त्यही अवस्था आपूmलाई आइपर्दा असह्य हुन्छ ।

अब त रात पनि पर्न लागि सकेको थियो । गाउँका ती बुढापाकाहरू आज उनीहरूको घर गएनन् । त्यहि घरमा रातभरि गफ गरि बस्ने भए । गुन्द्रीमै ढल्कीएर रातभरि कुराकानी गरे । त्यसो गर्दा गर्दै उज्यालो भयो ।

मरौ परेको घरमा पाँच–छ दिनसम्म बास बस्न सघाउने चलन छ ।

आसिकदल चाँहि सिकुवाको खाटमा एकोहोरियो । अमुक अनि मुण्टो घोप्टाएर बसीरह्यो धेरै बेर । निकैबेर पछि भित्र पसेर अगेनाको छेवैमा गुन्द्री ओछ्याएर ढल्कियो । निद्रा भने लागेन उसको । रात भरि मन खेलाउदै बस्यो ऊ ‘………………. मान्छेलाई यस्तै हुँदो रहेछ । आ–आफ्नो बाटो हुँदो रहेछ । त्यो आ–आफ्नो बाटोमा आ–आफ्नो पाइला राख्दै राख्दै जानु पर्ने रहेछ । मेरो हजुरबुवाको बाटो पछ्याएर लगे, पाइला बाँकी रह्यो । खाबाको पनि आफ्नो बाटो पछ्याएर लगी, उसको पाइला मसँग छोडेर गई । उनीहरू मेरो जिन्दगीबाट सधै सधैंका लागि टाढा भएर गए ।

अचेल आसिकदल  घाँस दाउरा गर्न एक्लै जान्छ । विद्यालय पनि एक्लै जान्छ । ऊ जता जता जान्छ, उता उता बाटो भरि खाबाको पाइला मात्रै देख्छ, पाइला मात्रै भेट्छ । उसको मनभरि खाबा नै खाबा छे । तर विचरा के नै पो गरोस् । रोएर, कराएर पनि नहुने । जो नहुनु थियो सो भइसकेको थियो । खाबा र उसको पाइलाहरू आ–आफ्ना बाटाहरूमा उल्टोसुल्टो फर्किइसकेका थिए ।

*  *  *

मानिस जन्मेको दिन उसको पाइला धर्तीमा टेक्छ । ऊ आफ्नी आमाको साथ २२ दिनसम्म घरको कुनामा बस्छ । सानो बालक बिस्तारी आफ्नै पाराले बढ्छ । पाँच या छ महिना पुगे पछि उसको पास्नी गर्छन् । त्यसबेला सम्म त्यो बच्चा सानै हुन्छ । पाँच या छ वर्षमा छेवर पनि गरिदिन्छन् उसको । त्यसपछि मात्रै उसले मानवको परिचय पाउछ । उसलाई मानिसको रीति संस्कृतिले लिन्छ ।

अलि अलि गर्दै ऊ बढेर जवान मान्छे बन्छ र एकदिन उसको बिहे पनि हुन्छ । एकदिन त त्यो मानिस मर्छ पनि । यसरी ऊ मरे पनि उसले जन्मे देखि नमरुञ्जेल सम्म गरेका कार्यहरू र देखाएका व्यवहारहरू मर्दैनन्, सबैको सामु छोडेर जान्छ । उसले हिडेको बाटो राम्रो थियो भने त्यो बाटो अरुहरूले पनि पछ्याउछन् । त्यो मानिस मरेर माटो बने पनि उसका चालेका राम्रा पाइलाहरू कहिल्यै पनि मर्दैनन् । कहिल्यै पनि बिलेर जाँदैनन् ।

त्यो मात्रै होइन, मानिस जन्मेदेखि नमरुञ्जेल सम्म थुप्रै उसका रीति र संस्कृतिहरू गर्छ । समयको परिवर्तन सँगै उसका रीति र संस्कृतिहरू अलि अलि परिवर्तन हुदै जान्छन् । त्यसलाई खराब भन्न मिल्दैन । र यसरी रीति संस्कृति गर्ने मान्छेलाई गाली गर्न हुदैन । मानिसहरूको परिचय उनीहरूले मान्ने धर्म, रीति र संस्कृतिमा हुन्छ भन्ने भनाइ छ ।

यसरी हुँदा किरातीको घरमा जन्मेको बच्चालाई साँच्चीकै किरात संस्कृतिमै हुर्काउछन् । उसले किराती रीति संस्कृति नै बुझ्छ, लिन्छ । केही केहीले पछि गएर अरुको रीति संस्कृति लिए पनि अरु सबैले आफ्नै संस्कृति लिन्छन् । उनीहरू आफ्नै रीति संस्कृतिमा रमाउँछन् ।

वर्षभरिमा मान्नु पर्ने थुप्रै थुुप्रै रीति संस्कृतिहरू हुन्छन् । बैसाख देखि कोदोको बिउ राख्न थालेर जेठ, असार सम्म राख्छन् । तर त्यो भनेको उनीहरूको गाउँठाउँमा भर पर्छ । बिउ छिटो या ढिलो राख्नु पर्ने हो भन्ने सवालमा । बैसाखमा राखेको कोदोको बिउ जेठमा रोप्न हुन्छ । जेठमा राखेको असरमा र असारमा राखेको बिउ साउनमा रोप्न हुन्छ ।

त्यसैगरि धानको बिउ जेठमा राख्छन् । त्यो असारमा रोप्न हुन्छ । त्यो खेतमा रोप्छन् । धान र कोदोको फलाउने तरिका फरक हुन्छ । कोदोको लागि पानी जमाउनु पर्दैन भने धानको लागि पानी जमाउन आवश्यक हुन्छ । तर जसरी रोप्नेबेलामा अघिपछि रोप्छन्, उसैगरि पाक्ने बेलामा पनि अघिपछि हुन्छन् । जस्तो, असारमा रोपेको धान र त्यही महिनामा रोपेको कोदो सँगै पाक्छन् ।

जेठ बाट रोप्न थालेको कोदो असार, साउन सम्ममा सक्छन् । त्यतिखेर पनि नसकिएको भदौको शुरुतिर सक्छन् । तर यो ठाउँले पनि फरक पार्छ । असार र साउन महिना सम्ममा सबै धान कोदोहरू रोपी सके पछि तिनीहरू बढ्छन् । अनि साँच्चीकै फल्छन् पनि । तर पाक्ने बित्तिकै त्यसलाई टिप्दै ल्याएर खान थाल्न मिल्दैन । तिनीहरूलाई पहिले पितृमातृहरूकोमा देखाउछन् । त्यसलाई नावाङ्गी गरेको भन्दछन् । नावाङ्गीमा बोलाएर उनीहरूका पितृमातृहरूलाई तिमीहरूको अन्न पाक्यो है भनेर देखाउछन्, खान दिन्छन् अनि मात्रै उनीहरूले खान्छन् । धेरै जसो नावाङ्गी भदौं महिनामा गर्ने गर्छन् । लगाएका बालीहरू सबै उनीहरूको चुलोमा देखाउछन् । यसरी उनीहरूको नयाँ अन्न खान फुकिन्छ ।

त्यसपछि उनीहरूका ती अन्नहरू असोज देखि पाक्न थाल्छन् । उनीहरूले त्यो टिप्दै, भण्डारण गर्दै गर्छन् । असोज देखि कार्तिक, मंसिर अनि पुस सम्ममा उनीहरूको अन्न बटुली सक्छन् । अन्न टिप्ने बटुलने क्रमसँगै मंसिर महिनामा लेवा (अन्नपूजा) पुज्छन् । लेवामा अन्नको थुुप्रोमा भाले काट्छन् । मंसिरबाट बारी जोत्न शुरु गर्छन् । मंसिर, पुस अनि माघ सम्ममा सबै जोती सक्छन्, सफा गरिसक्छन् उनीहरूको बारी । फागुनबाट फेरि मकै छर्न शुरु गर्छन् । फागुनबाट चैत, बैसाख सम्ममा सबैजना मकै छरीसक्छन् । त्यो मकै छरेको पाँच महिनामा पाकी सक्छ । तर त्यो कुरा पनि ठाउँ अनुसार अघिपछि हुन्छ ।

यसरी किरातीहरूको धेरै धेरै खालका कार्यहरू र रीति संस्कृतिहरू हुन्छन् । तिनीहरू भनेको उनीहरूले जन्मे देखि नमरुञ्जेल सम्म आफै आफैले गर्दै ल्याउछन् । जन्मे देखि नमरुञ्जेल सम्म के के कार्यहरू गर्छन्, कसो कसो गर्छन् । त्यो सबै उनीहरूको रीति संस्कृति अनुसार नै गर्छन् । साँच्चै भन्ने हो भने उनीहरूको त्यो रीति संस्कृति नै किरातहरूको पाइला हो । त्यो उनीहरूको पाइला कहिल्यै पनि हराएर जाँदैन । उनीहरू जहाँ जहाँ जसरी जसरी टेक्दै जान्छन्, त्यहाँ त्यहाँ त्यसरी त्यसरी नै पाइला छोड्दै जान्छन् । अझै भन्नै पर्छ भने उनीहरूसँग पाइला छ । पाइलाहरूमा उनीहरू छन् ।

*  *  *

दस वर्ष पछिको कुरो हो । खाबा, उसको श्रीमान र छोरा उसको माइतीघर तिर आइरहेका थिए । आउने क्रममा उनीहरू खोलाको किनारमा आइपुगे । खोलाको किनारको खेतमा दुईजना साना साना केटाकेटीहरू गाईवस्तु हेरिरहेका थिए । उनीहरूको नजीकमा पुग्दा जान पहिचन थिए । एकजना आसिकदलको छोरा किमपोङ र अर्को बलधोजेको छोरी रुकमिला ।

केहिबेर उभिए । खाबाले तिनीहरूलाई सँगसँगै गाईवस्तु हेरिरहेको देखे पछि उसको आँखामा बिगत झलझली आयो । सम्झी ‘ती दुई किङकोङ र रुकमिला उ र आसिकदल हुन् ।’ पहिले आसिकसँग उ पनि यसरी नै गाईवस्तु चराउँथी ।

‘किमपोङ र रुकमिला वस्तु हेरेको ?’ खाबाले बोलाए तिनीहरूलाई ।

‘हजुर, आज आउँदै हुनुन्छ पूmपु ।’ दुवैजना बोले ।

‘हो, आमाबाबाहरू के गर्दै हुनुहुन्छ नि ?’ खाबाले सोधे ।

‘घरतिरै हुनुहुन्छ पूmपु ।’ दुवैजना एकैचोटी बोले ।

‘आज तिमीहरू किन विद्यालय नगएको नि त ?’

‘आज त शनिबार हो नि त पूmपु ।’ रुकमिलाले बोलीहाली ।

खाबालाई आफ्नै विगतको याद आयो । पहिले शनिबारको दिन आसिकदलसँग दुईजना यसरी नै घास दाउरा गर्थे ।

‘बस ल किमपोङ र रुकमिला, हामी जान्छौं’ खाबाले भनी र उनीहरू गए ।

‘हुन्छ पूmपु’ भनेर दुवैजनाले हेरि पठाए ।

आसिकदल कता हिडेको हो कुन्नि । बाटोमा उनीहरूको जम्काभेट भयो । खाबाले उसलाई ‘दाई’ भनेर ढोगे पछि उसको श्रीमान र छोराले पनि ढोगे । आसिकदलले ढोग फर्कायो ।

‘कहाँ सम्म लाग्नुभयो दाई ?’ खाबाले सोधी ।

‘यसो गाउँ डुल्न जाउँ भनेर बहिनी’ आसिकदलले जवाफ फर्कायो ।

‘एकछिन उभिनुहोस् न दाई’

खाबाले गिलासमा उसको ‘लाम्वा’ सारेर दिई । आसिकदलले त्यो स्वाट्टै पियो ।

‘धन्यवाद लाम्वा पनि पिउन दियौ बहिनी, ज्वाइँहरूसँग हिड्दै गर्नु ल, म एकछिन डुलेर आउँछु’ आसिकदलले भन्यो ।

‘हुन्छ हुन्छ दाइ’ सबैले जवाफ फर्काए । ‘भरै कोसेली खान आउनुहोस् ल दाइ’ खाबाले बोलाई ।

‘कोसेली खाइसके त के’ आसिकदलले भन्यो ।

‘यो त लाम्वा मात्रै हो त दाइ, आउनुस् न आउनुस्’ मुसुक्क हाँसेर बोली खाबाले ।

‘ल ल बहिनी, धन्यबाद म आउछु‘, भन्दै आसिकदल गयो । उनीहरू पनि गए । आसिकदल र खाबा दशबर्ष अगाडिको उनीहरुवीचको माया प्रेमको याद गर्दै अगाडि बढे विपरीत बाटोमा । उनीहरुको आ–आफ्नै पाइलाहरूमा आ–आफ्नै बाटोहरूमा । केही पर पुग्दा बारीको कान्लाले दुवै छेलिए ।

 किरातीहरू

मिल्दै जान्छन् बोलीहरूमा

टेक्दै जान्छन् पाइलाहरूमा

***

+  +  +  +